4نیشانە بۆ توشبوون بە نەخۆشی دەروونیی
مەرج نییە هەرکەسێک خاوەنی گرفتێکی تایبەتی زەینیی، هەستوسۆزیی،ڕەفتاریی یان دەروونیی بوو، یەکسەر پێویستی بەوە بێت چارەسەری دەروونی بۆ ئەنجام بدرێت. بە گشتی بەشێکی زۆری نەخۆشییە دەروونییەکان کەسەکان دەخەنە دۆخێکی
- یەکەم: تەنگەژێئامێز
- دووهەم: بێ توانایی
- سێهەم: ڕەفتاری دژە نەرێت و دژەباو
- چوارەم: ناکارابوون
ئەم چاور نیشانە لە هەرکەسێکدا ڕوو بدات نیشان دەدات کە توشی نەخۆشی دەروونیی بووە.
4نیشانە بۆ توشبوون بە نەخۆشی دەروونیی
دۆخی تەنگەژێئامێز
دۆخی تەنگەژێئامێز لە چوارچێوەی نەخۆشییە دەروونییەکان، ئاماژە بە حالەتێکی سەخت و مەترسیداری دەروونیی دەکات کە کەسەکە لە مەترسی خۆکوژی، زیانگەیاندن بە خۆی یان کەسانی دیکە، یان لەدەستدانی تەواوەتی کۆنترۆڵی دەروونیی خۆیەتی. واتە کەسانێک کە توشی خەمۆکی توند، دڵەڕاوکێ یان پانیک دەبن کۆنیشانەکانیان جۆرێک لە هەلومەرجی تەنگەژێئامێزی زۆر توند بۆ کەسەکان دەهێننە ئاراوە. ئەم دۆخە پێویستی بە چاودێری و دەستێوەردانی خێرای پزیشکی هەیە، زۆرجار لە نەخۆشخانەکان یان ناوەندێکی پسپۆڕی دەروونیی.
نیشانەکانی دۆخی تەنگەژێئامێز لە نەخۆشی دەروونیدا:
- هەڕەشەی خۆکوژی یان هەوڵی خۆکوژی: کەسەکە بە ئاشکرا قسە لەسەر ئەوە دەکات کە دەیەوێت ژیانی خۆی کۆتایی پێبهێنێت یان هەوڵی خۆکوژی داوە.
- هەڵسوکەوتی توندوتیژ: کەسەکە مەترسییە بۆ خۆی یان کەسانی دیکە، وەک هەڕەشەکردن یان هەوڵدان بۆ زیانگەیاندن.
- لەدەستدانی تەواوەتی پەیوەندی لەگەڵ واقیع: وەک هەبوونی هەستبزوێنی سەخت (Hallucinations) یان خەیاڵاتی توند (Delusions) کە کەسەکە ناتوانێت واقیع لە خەیاڵ جیا بکاتەوە.
- خەمۆکی یان مانیای سەخت: کەسەکە لە دۆخێکی زۆر نزمی دەروونی یان بەرزبوونەوەیەکی غەیری ئاسایی (وەک لە نەخۆشی دووقوتییدا) دەبێت کە کۆنترۆڵی خۆی لەدەست دەدات.
- ناتوانی لە بەرگەگرتنی فشارە دەروونییەکان: کەسەکە ناتوانێت بە شێوەیەکی سەلامەت مامەڵە لەگەڵ کێشەکانی ژیانی بکات و دەکەوێتە دۆخێکی شێواوی یان پەشۆکاوی.
هۆکارەکان:
- نەخۆشییە دەروونییەکان وەک خەمۆکی، شیزۆفرینیا، نەخۆشی دووقوتی، یان کێشەی پەرۆشی.
- بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان یان ئەلکوول کە دەتوانێت دۆخی دەروونی خراپتر بکات.
- فشاری دەروونیی، وەک لەدەستدانی کەسێکی نزیک، کێشەی دارایی، یان زەبری دەروونیی.
- نەبوونی چارەسەری گونجاو یان وەرنەگرتنی دەرمانەکان بۆ نەخۆشییە ماوەدرێژەکان.
چارەسەر و دەستێوەردان:
- چاودێری خێرای پزیشکی: زۆرجار کەسەکە پێویستی بە مانەوە لە نەخۆشخانەیە بۆ سەلامەتی خۆی و کەسانی دەورووبەری.
- دەرمانەکان: بەکارهێنانی دەرمانەکانی وەک دژەخەمۆکی، دژەپەرۆشی، یان دەرمانەکانی سەقامگیرکەری کەشوهەوا بەپێی پێویست.
- چارەسەری دەروونیی: چارەسەری دەروونی وەک چارەسەری هەڵسوکەوتی-مەعریفی (CBT) یان چارەسەری خێزانی.
- پشتیوانی کۆمەڵایەتی: یارمەتیدان لە کەسانی نزیک یان گرووپەکانی پشتیوانی بۆ کەمکردنەوەی فشارەکان
بێ توانایی
نەخۆشییە دەروونییەکان کەساکان لە هەندێک ئاستدا توشی بێ توانایی دەکەن ، لەوانەیە توانای سەرنجدانیان کەم بکاتەوە، یان ئاستی چۆنایەتی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان دابەزێ، یان توانای ڕاپەڕاندنی ئیش و کارەکانیان بە تەواوی لەدەست دەدەن یان بە ڕێژەیەکی زۆر کاریگەریی لە سەر تواناکانیان دادەنێت، بێتوانایی ئاماژە بە کەمبوونەوە یان لەدەستدانی توانای کەسەکە دەکات بۆ ئەنجامدانی کارەکانی ژیانی رۆژانە، وەک کارکردن، پەیوەندی کۆمەڵایەتی، یان چاودێری خۆی، بەهۆی کێشە دەروونییەکانەوە. ئەم بێ‌تواناییە دەکرێت کاتی بێت یان درێژخایەن بێت.
نیشانەکانی بێتوانایی لە نەخۆشی دەروونیدا:
- کەمبوونەوەی توانای کارکردن: کەسەکە ناتوانێت وەک جاران کارەکانی خۆی ئەنجام بدات، وەک نەبوونی توانای تەرکیزکردن و سەرنجدان، بڕیاردان، یان بەجێهێنانی ئەرکەکان.
- کێشە لە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان: کەمبوونەوەی توانای پەیوەندیکردن لەگەڵ خێزان یان هاوڕێکان، کە دەکرێت ببێتە هۆی تەنیایی.
- بێتوانایی لە چاودێری خۆی: وەک نەبوونی توانای خۆشتن، پاراستنی تەندروستی، یان بەرگەگرتنی فشارەکانی ژیان.
- گۆشەگیری یان کەمبوونەوەی بەشداری: کەسەکە لە چالاکییە کۆمەڵایەتییەکان، وەک قوتابخانە، کار، یان بۆنەکان دوور دەکەوێتەوە.
- کێشەی جەستەیی بەهۆی دەروونییەوە: وەک ماندووبوون، کەمخەوی، یان کێشەی خۆراک ،خواردن کە لە نەخۆشییەکانی وەک خەمۆکی یان پەرۆشییەوە سەرچاوە دەگرن.
نەخۆشییە دەروونییەکان کە دەبنە هۆی بێتوانایی:
- خەمۆکی (Depression): دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی وزە، ئومێد، و هاندان بۆ ئەنجامدانی کارەکان.
- نەخۆشی دووجەمسەری (Bipolar Disorder): گۆڕانکاری لە میزاجدا (لە مانیا بۆ خەمۆکی) دەتوانن کار و ژیانی کۆمەڵایەتی ئاڵۆز بکەن.
- شیزۆفرینیا (Schizophrenia): هەستبزوێن و خەیاڵات دابڕانی پەیوەندی لەگەڵ واقیعدا.
- پەرۆشی (Anxiety Disorders): ترسی زۆر یان پەرۆشی بەردەوام دەتوانێت کەسەکە لە بەشداریکردن لە چالاکییەکان رێگە بگرێت.
- (PTSD): دووبارەبوونەوەی یادەوەرییە زەبراوییەکان دەتوانێت توانای ژیانی ئاسایی سنووردار بکات.
چارەسەر و کەمکردنەوەی بێتوانایی:
- چارەسەری پزیشکی: وەرگرتنی دەرمانەکانی وەک دژەخەمۆکی، دژەپەرۆشی، یان سەقامگیرکەرەکانی کەشوهەوا بەپێی پێویست.
- دەرمانکردنی دەروونی: چارەسەرییەکانی وەک CBT (چارەسەری هەڵسوکەوتی-مەعریفی) یان چارەسەری گرووپی دەتوانن یارمەتیدەر بن.
- پشتیوانی کۆمەڵایەتی: خێزان، هاوڕێکان، یان گرووپەکانی پشتیوانی دەتوانن هاندەر بن بۆ باشترکردنی دۆخەکە.
- ڕاهێنانەکانی ژیان: وەک ڕاهێنان لەسەر بەڕێوەبردنی کات، کەمکردنەوەی فشار وسترێس، یان پەرەپێدانی شارەزاییە کۆمەڵایەتییەکان.
- پشتیوانی یاسایی و دارایی: لە هەندێک وڵاتدا، کەسانی توشبوو بە نەخۆشی دەروونیی دەتوانن یارمەتی دارایی یان پشتیوانی کۆمەڵایەتی وەربگرن.
ڕەفتاری دژە نەریت و دژە باو
نەخۆشی دەروونی ئاماژە بە هەڵسوکەوتەکانی کەسەکە دەکات کە دژ بە نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان، ئەخلاقییەکان، یان یاساکانن، و دەکرێت بەهۆی کێشە دەروونییەکانەوە سەر هەڵبدەن لە هەندێک ئاستدا کەسەکان لەوانەیە دژەنەریت و دژەباویان لێ سەر هەڵبدات، کۆمەڵێک نیشانەی تایبەت هەن لەوێدا کەسەکان توانای هەڵسەنگاندنی وردی خاسیەتەکانه دۆخەکانیان نامێنێت، بۆ نموونە کەسێک توشی پەرشبوون دەبێت و لە شوێنی نەگونجاودا لەوانەیە پێبکەنێت، کەسێک توشی وەسوەسەی ناچاری دەبێت لە ناوەڕاستی نوێژەکانیدا دەڕوات و جارێکی تر دەستنوێژ دەگرێتەوە، دەبینی ڕەفتارەکە لەوێدا دژی ئەو نۆرمە باوەیە کە لەو دۆخەدا پێویستە لە بەرچاو بگیرێت. دەکرێت هەندێکجار بەشێک لە کۆنیشانەکانی نەخۆشییە دەروونییەکان لە پشت بەشێک لە ڕەفتارە نائاسایی و نەخوازراوەکانی ئەو کۆمەڵگەیەدا بن. ئەم جۆرە ڕەفتارانە زۆرجار لە نەخۆشییە دەروونییەکان وەک کێشەی کەسایەتی (Personality Disorders)، شیزۆفرینیا، نەخۆشی دووجەمسەری یان کێشەی بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان دەبینرێن.
نیشانەکانی ڕەفتاری دژەنەریت و دژەباو:
- توندوتیژی یان هەڕەشە: کەسەکە دەکرێت هەڕەشە بکات یان هەڵسوکەوتی توندوتیژانەی هەبێت دژ بە کەسانی دیکە یان خۆی.
- خراپەکاری: وەک دزیکردن، زیانگەیاندن بە موڵک، یان پێشێلکردنی یاساکان بە شێوەیەکی بەردەوام.
- درۆکردن یان فریودان: کەسەکە دەکرێت بەردەوام درۆ بکات یان کەسانی دیکە بەکاردەهێنێت بۆ بەرژەوەندییەکانی خۆی.
- نەبوونی هەست بە ئەخلاق یان پەشیمانی: کەسەکە پەشیمانی یان هەستی گوناهـ نیشان نادات پاش ئەنجامدانی کردەوەیەکی نەشیاو.
- گۆشەگیری یان دژایەتی کۆمەڵایەتی: کەسەکە دەکرێت بە شێوەیەکی سەرەڕۆ دژایەتی کەسانی دەوروبەری بکات یان خۆی لە کۆمەڵگە دوور بخاتەوە.
هۆکارەکان
- شیزۆفرینیا: هەستبزوێن یان خەیاڵات دەتوانن کەسەکە بکەن هەڵسوکەوتی دژەنەریت نیشان بدات.
- نەخۆشی دووجەمسەری: لە قۆناغی مانیا، کەسەکە دەکرێت کردەوەی بێ‌باو یان مەترسیدار ئەنجام بدات.
- کێشەی (PTSD): دەتوانن هەڵسوکەوتی توندوتیژ یان دژەکۆمەڵایەتی دروست بکەن.
- بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان: ئەلکهۆل یان ماددەکان دەتوانن کۆنترۆڵی کەسەکە لەدەست بدەن و ببنە هۆی هەڵسوکەوتی نەشیاو.
- فشارە دەروونییەکان: وەک زەبری دەروونیی، توندوتیژی خێزانی، یان کێشەی کۆمەڵایەتی دەتوانن هەڵسوکەوتی دژەنەریت زیاتر بکەن.
- ژینگە و پەروەردە: گەشەکردن لە ژینگەیەکی ناجێگیر یان توندوتیژ دەتوانێت کاریگەری لەسەر هەڵسوکەوتەکان هەبێت.
چارەسەر و کۆنترۆڵکردن:
- چارەسەری دەرمانی: دەرمانەکانی وەک دژەخەمۆکی، دژەپەرۆشی، دەتوانن یارمەتیدەر بن بۆ کۆنترۆڵکردنی نیشانەکان.
- چارەسەری دەروونیی: چارەسەرییەکانی وەک چارەسەری هەڵسوکەوتی-مەعریفی (CBT)، چارەسەری خێزانی، یان چارەسەری گرووپی دەتوانن یارمەتی کەسەکە بدەن کە هەڵسوکەوتەکانی خۆی کۆنترۆڵ بکات.
- پشتیوانی کۆمەڵایەتی: دروستکردنی ژینگەیەکی پشتیوان لەلایەن خێزان و کۆمەڵگەوە دەتوانێت هەڵسوکەوتە نەرێنییەکان کەم بکاتەوە.
- ڕاهێنان لەسەر شارەزاییەکان: فێرکردنی کەسەکە بۆ بەڕێوەبردنی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان، و چارەسەرکردنی کێشەکان
ناکارابوون
ناکارابوون لە کاتی توشبوون بە نەخۆشی دەروونی ئاماژە بە کەمبوونەوە یان لەدەستدانی توانای کەسەکە دەکات بۆ ئەنجامدانی کارەکانی ژیانی رۆژانە، پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان، یان ئەرکە پیشەییەکان بەهۆی کێشە دەروونییەکانەوە. ئەم چەمکە کەمێک گشتییە، بەڵام مرۆڤ لە کاتی توشبوون بە نەخۆشی دەروونیی لە زۆر لایەنەوە لەوانەیە توشی ناکارایی بێت، کە واتە ئەم ناکارابوونە بە پێی خاسیەتی کۆنیشانە تایبەتەکانی جۆری نەخۆشییەکە لەوانەیە گۆڕانکاری بەسەردا بێت. هەروەها ئەم ناکارابوونە دەکرێت کاتی یان ماوەدرێژ بێت، و کاریگەری لەسەر بوارەکانی ژیانی کەسەکە دابنێت.
نیشانەکانی ناکارابوون :
- کەمبوونەوەی بەرهەمهێنان لە کار یان خوێندن: کەسەکە ناتوانێت تەرکیز و سەرەنج بکات، بڕیار بدات، یان ئەرکەکان بە تەواوی جێبەجێ بکات.
- کێشە لە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان: لە دروستکردن یان پاراستنی پەیوەندی لەگەڵ خێزان و هاوڕێکانی ناکارایە.
- بەڕێوەبردنی ژیانی رۆژانەی توشی کێشە دەبێت: وەک نەبوونی توانای چاودێری تەندروستی، خۆراک و خواردن و خەو، یان بەڕێوەبردنی دارایی.
- گۆشەگیری: دوورکەوتنەوە لە چالاکییە کۆمەڵایەتییەکان، وەک قوتابخانە، کار، یان بۆنەکان.
- کێشەی جەستەیی بەهۆی دەروونییەوە: وەک کەم خەوی، ماندووبوون، یان کێشەی خۆراک و خواردن کە لە نەخۆشییەکانی وەک خەمۆکی یان پەرۆشییەوە سەرچاوە دەگرن.
نەخۆشییە دەروونییەکان کە دەبنە هۆی ناکارابوون:
- خەمۆکی (Depression): کەمبوونەوەی وزە، هاندان، و هیوا کە دەبێتە هۆی ناکارابوون لە ئەنجامدانی کارەکان.
- نەخۆشی دووجەمسەری (Bipolar Disorder): گۆڕانی میزاج (مانیای توند یان خەمۆکی) دەتوانێت کار و پەیوەندییەکان ئاڵۆز بکات.
- شیزۆفرینیا: هەستبزوێن و خەیاڵات دەتوانن پەیوەندی لەگەڵ واقیع دابڕێت.
- کێشەی پەرۆشی (Anxiety Disorders): ترس یان پەرۆشی بەردەوام دەتوانێت کەسەکە لە بەشداریکردن لە چالاکییەکان توشی کێشە بکات.
- کێشەی (PTSD): یادەوەرییە زەبراوییەکان دەتوانن توانای ژیانی ئاسایی کەم بکەنەوە.
- کێشەی کەسایەتی (Personality Disorders): وەک کێشەی کەسایەتی دژەکۆمەڵایەتی یان سنووری، کە دەبنە هۆی کێشە لە پەیوەندییەکان و هەڵسوکەوت.
هۆکارەکانی ناکارابوون:
- سەختبوونی نەخۆشییەکە: نەخۆشییە توندەکان وەک شیزۆفرینیا یان خەمۆکی قورس دەتوانن کاریگەرییەکی گەورەتر لە ژیانی کەسەکە دابنن.
- نەبوونی چارەسەر: نەبوونی دەستپێکردن یان بەردەوامبوون لە چارەسەری گونجاو دەتوانێت ناکارابوون زیاتر بکات.
- فشارە کۆمەڵایەتییەکان: وەک کێشەی دارایی، نەبوونی
