چارەسەری ئۆتیزم
ئۆتیزم، کە بە تەواوی پێی دەوترێت کەمئەندامییەکانی پەرەسەندنی ئۆتیزم (Autism Spectrum Disorder – ASD)، ئەم نەخۆشییە کاریگەری لەسەر قسەکردن، پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان، و رەفتارەکان دادەنێت. کەسانی تووشبوو بە ئۆتیزم ئاستێکی جیاواز لە نیشانەکان و تواناکانیان هەیە، کە ئەمەش ئۆتیزم دەکاتە کەمئەندامییەکی “سپێکترەم”، واتە شێوازی توشبوون بەم نەخۆشییە جیاوازە. هەرچەندە تا ئێستا هیچ چارەسەرێکی تەواو بۆ ئۆتیزم نەدۆزراوەتەوە، بەڵام چەندین چارەسەری و ستراتیجی هەن کە یارمەتیدەرن لە باشترکردنی کوالیتی ژیانی کەسانی تووشبوو و کەمکردنەوەی کێشەکانیان. لەم وتارەدا، بە شێوازێکی سادە و ڕوون، باس لە چارەسەری ئۆتیزم دەکەین کە بە گشتی لە سەرانسەری جیهان بەرهەمی لێ وەردەگرن.
ئۆتیزم چییە؟
ئۆتیزم یکێکە لە نەخۆشییە شڵەژانە دەمارییەکانی قۆناغی منداڵی کە بە نەخۆشییە دەماریی گەشەیی هەژمار دەکرێت واتە لە دوای لە دایکبووندا تا نزیکی تەمەنی شەش ساڵ کە مرۆڤ زیاتر گەشە دەکات. ئۆتیزم نەخۆشییەکی تەمەنی منداڵییە، ئەم نەخۆشییە لە دوای تەمەنی سێ ساڵییەوە لە زۆربەی کەسەکاندا دەردەکەوێت.
دوو نیشانەی سەرەکە ئۆتیزم:
- یەکەم: لاوازە لە پەیوەندی کردن لەگەڵ کەسانی چوار دەور و لایەنە کۆمەڵایەتییەکەی
- دووهەم: جووڵە، هەست، حەز،خوولیا یان چالاکی دووبارەبوونەوەیان هەیە
چۆن بزانین منداڵەکەمان توشی ئۆتیزم بووە؟
قسە دواکەوتن نیشانەی ئەوە نییە کە منداڵەکەمان ئۆتیزمی هەیە
گرنگترین خاڵ بۆ دەستنیشانکردنی نەخۆشی ئۆتیزم ئەوەیە کە کێشەی پەیوەندییان هەیە، ئەگەریش پەیوەندییان هەبێت، هەست و سۆزی تییا نییە و پەیوەندییەکەیان ڕۆبۆتیکە
دەربڕیینەکانیان جیاوازترە لەگەڵ کەسانی ئاسایی یان قسەکانیان بڕگە بڕگەیە یان دووبارەکردنەوە هەیە لە قسەکانیانا
تێکچوون هەیە لە زمانی ئاماژەیان،ئەگەر پێیان بڵێیت شتێکم بۆ بێنە لە فڵان جێگە ناتوانن جێبەجێی بکەن
چاو بابڕێتە چاو کەسانی دەورووبەری لە کاتی قسەکردندا
جووڵەی دووبارەبوونیان هەیە
ئارەزووکانیان سنووردارە و حەز و خوولیای دووبارەبوونیان هەیە
ڕقیان لە گۆڕانکارییە و حەزی لە هاوشێوەییە
کەمتر هەست بە ئازار دەکەن
چارەسەری ئۆتیزم:
چارەسەری رەفتاریی
چارەسەرییە رەفتارییەکان یەکێک لە سەرەکی‌ترین و بەربڵاوترین شێوازەکانی چارەسەری ئۆتیزمە. ئامانجی ئەم چارەسەرییە باشترکردنی رەفتارەکان، پەرەپێدانی شارەزاییە کۆمەڵایەتییەکان، و فێربوونی تواناکانی ژیانی رۆژانەیە. بۆ نموونە
- چارەسەری رەفتاری توند (Applied Behavior Analysis – ABA)
ABA یەکێک لە بەناوبانگ‌ترین چارەسەرییە بۆ ئۆتیزم. ئەم شێوازی چارەسەرە لەسەر بنەمای فێربوون و هاندان کار دەکات. واتە، رەفتارە باشەکان پاداشت دەکرێن، کە ئەمەش منداڵ یان کەسی تووشبوو هاندەدات کە ئەو رەفتارانە دووبارە بکاتەوە. بۆ نموونە، ئەگەر منداڵێک فێربووبێت کە کارێک بەکاربهێنێت و بە سەرکەوتوویی ئەو کارە بکات، پاداشت دەدرێت کە ئەمە سەرنجی منداڵەکە ڕادەکێشێت.
ABA بە شێوازێکی تاکەکەسی یان لە گرووپدا بەکاردەچێت، و بە گشتی لە کاتی منداڵیدا دەست پێدەکات بۆ باشترکردنی دەرئەنجامەکان. ئەم چارەسەرییە دەتوانێت یارمەتی منداڵەکان بدات لە فێربوونی قسەکردن، پەیوەندی کۆمەڵایەتی، و ئەنجامدانی کارە رۆژانەکان وەکوو پاک و خاوێن کردنی خۆیان و خزمتگۆزاری خۆیان و جلگۆڕین.
- چارەسەری لەسەر بنەمای یاریکردن (Play-Based Therapy)
ئەم جۆرە چارەسەرییە بە گشتی بۆ منداڵی تەمەن خوار بەکاردێت کە تووشی ئۆتیزم بوون. لەم شێوازەدا، یاری و چالاکیەکان بەکاردەهێنرێن بۆ فێرکردنی شارەزاییە کۆمەڵایەتییەکان و قسەکردن. بۆ نموونە، مامۆستا یان چارەسەرکارەکە دەتوانێت لەگەڵ منداڵەکەدا یاری بکات کە پێویستی بە قسەکردن هەبێت، کە ئەمەش یارمەتی منداڵەکە دەدات کە بە شێوازێکی سروشتی پەیوەندی کۆمەڵایەتی دروست بکات
- چارەسەری پەرەپێدانی پەیوەندییەکان (Developmental, Individual-Difference, Relationship-Based Model – DIR/Floortime)
ئەم چارەسەرییە، کە بە “فڵۆرتایم” ناسراوە، گرنگی دەدات بە پەرەپێدانی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لە رێگەی یاریکردن لەسەر زەوی (فڵۆر). لەم چارەسەرییەدا، دایک و باوک یان چارەسەرکەر لەگەڵ منداڵەکە لەسەر زەوی دادەنیشن و یاری دەکەن بە شێوەیەک کە سەرنجی منداڵەکە ڕابکێشن و هانی بدەن کە پەیوەندی دروست بکات. ئەم شێوازە یارمەتی منداڵەکە دەدات کە هەستەکان و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی باشتر بکات.
2. چارەسەری قسەکردن و پەیوەندی
کێشەی سەرەکی کەسانی تووشبوو بە ئۆتیزم کێشەی قسەکردن و پەیوەندییە. زۆربەی منداڵانی تووشبوو بە ئۆتیزم کێشەیان هەیە لە قسەکردن یان لە تێگەیشتن لە زمانی جەستە و ئاماژەکان. بۆیە، چارەسەرییەکانی قسەکردن زۆرجار بەشێکی گرنگی پلانی چارەسەرییە.
- چارەسەری قسەکردن (Speech Therapy)
چارەسەری قسەکردن یارمەتی کەسانی تووشبوو بە ئۆتیزم دەدات کە توانای قسەکردن و تێگەیشتنیان باشتر بکەن. ئەم چارەسەرییەدا نەخۆشەکە:
فێری وشەکان و دەربڕین دەکات
باشترکردنی دەنگ و وتنی وشەکان بە شێوەیەکی ڕوون.
فێربوونی پەیوەندی لە ڕێگای ئاماژەکان و ئیفادەکانی دەموچاو.
بەکارهێنانی ئامێرەکانی پەیوەندی، وەکوو تابلۆکانی وێنە یان ئامێرە ئەلیکترۆنییەکان، بۆ ئەو کەسانەی کە ناتوانن قسە بکەن.
- چارەسەری پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان (Social Skills Training)
ئەم چارەسەرییە ئامانجی پەرەپێدانی شارەزاییە کۆمەڵایەتییەکانە، وەکوو تێگەیشتن لە هەستی کەسانی دیکە، قسەکردن بە شێوەیەکی گونجاو، و دروستکردنی پەیوەندی. ئەم جۆرە چارەسەرییە زۆرجار لە گرووپدا ئەنجام دەدرێت، کە منداڵەکان دەتوانن لەگەڵ کەسانی دیکە یاری بکەن و فێربن کە چۆن پەیوەندی دروست بکەن.
3 . چارەسەرییە دەرمانییەکان
هەرچەندە هیچ دەرمانێک نییە کە ئۆتیزم بە تەواوی چارەسەر بکات، بەڵام هەندێک دەرمان بەکاردەبەن بۆ کەمکردنەوەی نیشانەکانی پەیوەندیدار بە ئۆتیزم،بەڵام ئەم شێوازی چارەسەرییە بۆ ئەو منداڵانە کە سەرنجیان باشە م جووڵەیان زۆر نییە یان کێەی خەویان نییە بەکار نابەن، وەکوو:
دەرمان بۆ کەمکردنەوەی دڵەڕاوکێ و نیگەرانی: زۆربەی کەسانی تووشبوو بە ئۆتیزم نیگەرانی یان دڵەڕاوکێیان هەیە.بەکارهێنانی دەرمانی وەک SSRIs (Selective Serotonin Reuptake Inhibitors) دەتوانن یارمەتیدەر بن.
دەرمانی چارەسەرکردنی خەو: کێشەکانی خەو لە نێوان کەسانی تووشبوو بە ئۆتیزم زۆر باون. دەرمانی مێلاتۆنین لە ژێر چاودێری پزیشکی دەروونیدیدا یارمەتیدەرە بۆ باشترکردنی کێشەی خەو .منداڵێک کە تێر خەو دەبێت باشتر دەتوانێ مامەڵە بکات.
دەرمان بۆ کەمکردنەوەی رەفتارە توندەکان: هەندێک کەس دەتوانن رەفتارە توندەکان وەک خۆلێدان یان توڕەبوون نیشان بدەن، کە دەرمانەکانی وەک ریسپێریدۆن (Risperidone) یان ئاریپیپرازۆل (Aripiprazole) دەتوانن یارمەتیدەر بن.
گرنگە بزانین کە دەرمانەکان دەبێت تەنها لەژێر چاودێری دکتۆری پسپۆڕ بەکاربهێنرێن، چونکە هەر کەسێک پێویستییەکی جیاوازی هەیە.
هەندێک دەرمانیش هەیە کە جووڵە یان سەرنج و توانای فێربوونی منداڵەکە کۆنتڕۆڵ دەکەن
چارەسەری پیشەیی و فیزیایی
ئەم چارەسەرییانە ئامانجیان باشترکردنی تواناکانی جوڵە لە کەسانی تووشبوو بە ئۆتیزم.
- چارەسەری پیشەیی (Occupational Therapy)
چارەسەری پیشەیی یارمەتی منداڵەکان دەدات کە تواناکانی رۆژانەیان وەکوو نووسین، پاکوخاوێنی کەسی و … باشتر بکەن. ئەم چارەسەرییە دەتوانێت یارمەتی کەمکردنەوەی کێشەی هەستی (Sensory Issues) بدات، وەکوو هەستیاری بە دەنگی بەرز یان نەفامەتی بە هەندێک شت.
- چارەسەری فیزیایی (Physical Therapy)
ئەم جۆرە چارەسەرییە بۆ ئەو کەسانەیە کە کێشەی جوڵە یان هەماهەنگی جەستەییان هەیە. بۆ نموونە، ئەگەر منداڵێک کێشەی هەبێت لە رۆیشتن یان هاوسەنگی، چارەسەری فیزیایی دەتوانێت یارمەتیدەر بێت.
5 . چارەسەرییە ئاڵتەرناتیڤەکان و تەواوکەرەکان
هەندێک خێزان چارەسەرییە ئاڵتەرناتیڤەکان بەکاردەهێنن، وەک:
- تەکنیکی سەرنجدان بە هەستەکان (Sensory Integration Therapy): ئەمە یارمەتی کەسانی تووشبوو دەدات کە کێشەی هەستییان هەیە، وەکوو هەستیاری بە دەنگ یان ناهۆشیاری بە گەرمی و ساردی.
- چارەسەری بە ئاژەڵەکان (Animal-Assisted Therapy): یاریکردن لەگەڵ ئاژەڵەکان، وەکوو سەگ یان ئەسپ، دەتوانێت یارمەتی کەمکردنەوەی دڵەڕاوکێ و باشترکردنی پەیوەندی کۆمەڵایەتی بدات.
- میوزیک تەراپی و هونەرتەراپی: ئەم چارەسەرییانە لە رێگەی میوزیک و هونەرەوە یارمەتی کەسانی تووشبوو دەدەن کە هەستەکانیان دەرببڕن و پەیوەندی نوێ دروست بکەن.
6 . رۆڵی خێزان و کۆمەڵگە
خێزان رۆڵێکی گرنگی هەیە لە چارەسەری ئۆتیزمدا. دایک و باوکەکان دەتوانن:
بەشدارییەکی چالاکانە بکەن لە چارەسەرییەکان وەک ABA یان فڵۆرتایم.
ژینگەیەکی لایەنگر دروست بکەن کە منداڵەکەیان تێیدا هەست بە ئاسوودەیی بکات.
و ئاگادارییان لەبارەم ئەم نەخۆشییە زیاد بکەن فێربن کە چۆن کێشەکانی منداڵەکەیان شیی بکەنەوە و ڕێگای چارەسەرکردن بدۆزنەوە
هەروەها، کۆمەڵگە و قوتابخانەکان دەتوانن یارمەتیدەر بن لە رێگەی:
دابینکردنی پرۆگرامەکانی پەروەردەی تایبەت.
پێشکەشکردنی کۆرسەکانی هۆشیاری بۆ کەمکردنەوەی ئۆتیزم.
7 . گرنگی دەستپێکردنی زوو
یەکێک لە گرنگترین فاکتەرەکان لە چارەسەری ئۆتیزم دەستپێکردنی زووە. زۆربەی پسپۆڕان پێیانوایە کە ئەگەر چارەسەری لە تەمەنی بچووکدا دەست پێبکات (وەک تەمەنی 2-3 ساڵ)، ئەنجامەکان زۆر باشتر دەبن. دەستنیشانکردنی زوو و چارەسەری گونجاو دەتوانن یارمەتی منداڵەکە بدەن کە تواناکانی خۆی پەرەپێبدات و کێشەکان کەم بکاتەوە
ئەو منداڵانە کە ئۆتیزمییان هەیە لەگەڵ گەورەبووندا بەرەو باشتر یەچن یان خراپتر؟
بە مەرجێک لەگەڵیاندا ڕاهێنان بکەین و لێیان تێبگەین بەرەو باشتر ئەچن
لە کۆتاییدا
ئۆتیزم کەمئەندامییەکی ئاڵۆزە، بەڵام بە چارەسەری گونجاو، کەسانی تووشبوو دەتوانن ژیانێکی سەرکەوتوو بژین. چارەسەرییەکان وەک ABA، چارەسەری قسەکردن، چارەسەری پیشەیی، و چارەسەرییە ئاڵتەرناتیڤەکان دەتوانن یارمەتی باشترکردنی شارەزاییە کۆمەڵایەتییەکان، پەیوەندییەکان، و تواناکانی رۆژانە بدەن. گرنگە خێزانەکان و کۆمەڵگە پێکەوە کار بکەن بۆ دابینکردنی ژینگەیەکی لایەنگر بۆ کەسانی تووشبوو بە ئۆتیزم.ڕاهێنان زۆر گرنگە، نابێ ئەو منداڵە کە توشی ئۆتیزم بووە لە خوێندن ڕابگیرێت.
یەکەم شت ئەوەیە دەستنیشان بکرێت کە ئەو منداڵە ئۆتیزمی هەیە یان نە پاشان بڕۆن بۆ ئەو شوێنانە کە فەرمی و زانستین.
ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەت تووشی ئۆتیزم بوو، باشترین هەنگاو ئەوەیە کە پەیوەندی بکەیت بە دکتۆرێکی پسپۆڕ یان ناوەندێکی چارەسەری تایبەت بە ئۆتیزم. لەگەڵ پشتگیری و چارەسەری گونجاو، کەسانی تووشبوو دەتوانن پێشکەوتنی بەرچاو بکەن و ژیانێکی پڕ مانا بژین.
