تێکچوونی میزاج لە منداڵاندا
بیزاری و بێتاقەتی کە لە هەموومانا هەیە و دوای یەک تا دوو ڕۆژ چاک دەبین، میزاجی مرۆڤ بەرز و نزم دەکات و زۆر ئاساییە لە مانگێکا یەک دوو جار بە تایبەت لە خانماندا دوو تا سێ ڕۆژ پێش سووڕی مانگانە ئەزموونی دەکەن و هەر وەها لە پیاوانیشدا میزاجیان بەرز ونزم دەبێت، لە مناڵیشدا بە همان شێوە میزاجیان تێکدەچێت، منداڵ ئەکرێ بێتاقەتییەکەی بە نێنۆک خواردن، قژیان ڕادەکێشن، ڕوون کردنەوەی باشیان نییە و ناتوانن بڵێن دڵیان تەنگە، واتە خەمۆکی لە منداڵاندا بە پێی سەرچاوەکان ڕوو دەدات بەڵام دەبێت پزیشک دەستنیشانی بکات. تێکچوونی میزاج لە منداڵاندا کێشەیەکی دەرونییە کە کاریگەرییەکی زۆر لەسەر ژیانی رۆژانە، پەروەردە، و پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی منداڵەکە دادەنێت. ئەم دۆخە بە شێوەیەکی گشتی بە گۆڕانی ناجێگیری هەستەکان یان دۆخی دەرونیی دیاری دەکرێت کە لە ئاستی ئاسایی کەمتر یان زیاترە، وەک خەمۆکی، تووڕەیی زۆر، یان دڵخۆشی ناجێگیر. لەم بابەتەدا، بە زمانێکی سادە و روون، سەبارەت بە تێکچوونی میزاج لە منداڵاندا، هۆکارەکان، نیشانەکان، کاریگەرییەکان، و چارەسەرەکان گفتوگۆ دەکەین.
تێکچوونی میزاج چییە؟
تێکچوونی میزاج (Mood Disorders) دۆخێکی دەرونییە کە کاریگەری لەسەر هەست و دۆخی کەسەکە دەکات. لە منداڵاندا، تێکچوونی میزاج بە شێوازێکی جیاواز لە گەورەکان دەردەکەوێت، چونکە منداڵان زۆرجار ناتوانن هەستەکانیان بە روونی باس بکەن. دوو جۆری سەرەکی تێکچوونی میزاج کە لە منداڵاندا باوە:
- خەمۆکی (Depression): دۆخێکە کە منداڵەکە بۆ ماوەیەکی درێژ خەمگین، بێهیوا، یان بێتاقەت دەبێت.
- دووجەمسەری (Bipolar Disorder): دۆخێکە کە منداڵەکە گۆڕانکارییەکی توندی لە هەستەکانی هەیە، لە دڵخۆشی زۆر (مانیا) بۆ خەمۆکی سەخت.
هەرچەندە تێکچوونی میزاج لە منداڵاندا کەمتر باوە، بەڵام ئەگەر بە زوویی دەستنیشان نەکرێت و چارەسەر نەکرێت، بە ئەگەری زۆر کاریگەرییەکی درێژخایەن لەسەر گەشەکردنی دەروونیی و کۆمەڵایەتی منداڵەکە دادەنێت.
هۆکارەکانی تێکچوونی میزاج لە منداڵاندا
تێکچوونی میزاج بە گشتی لە هۆکاری بیۆلۆژی، ژینگەیی، و کۆمەڵایەتییەکانەوە سەرچاوە دەگرێت. لە خوارەوە هەندێک لە هۆکارە سەرەکییەکان باس دەکەین:
- هۆکاری بیۆلۆژی:
- جینەکان: ئەگەر کەسێک لە خێزاندا تووشی تێکچوونی میزاج ببێت (وەک خەمۆکی یان دووجەمسەری)، منداڵەکە مەترسی زیاتری هەیە بۆ تووشبوون.
- ناجێگیری کیمیایی مێشک: گۆڕانکاری لە ئاستی ماددە کیمیاییەکانی مێشک (وەک سیرۆتۆنین و دۆپامین) دەتوانێت هۆکارێک بێت بۆ تێکچوونی میزاج لە منداڵاندا.
- کێشەی تەندروستی: هەندێک نەخۆشی لەشی (وەک کەمی تایرۆید) یان دەرمانەکان لەوانەیە کاریگەری لەسەر دۆخی دەروونیی منداڵەکەو تێکچوونی مزاجی هەبێت.
٢. هۆکاری ژینگەیی
- فشارە کۆمەڵایەتییەکان: رووداوە سەختەکانی ژیان وەک مردنی کەسێکی نزیک، جیاوەبوونی دایک و باوک، یان گواستنەوە بۆ شوێنێکی نوێ دەشێت تێکچوونی میزاج دروست بکەن.
- ناوەندی خێزان: خێزانێکی ناجێگیر، شەڕ لە ناو خێزاندا، یان کەمی پشتیوانی دەروونیی، منداڵەکە زیاتر لە مەترسی توشبوون بە کێشە دەرونییەکاندان.
- گاڵتەکردن یان ئسترێس لە قوتابخانە: گاڵتەکردن لەلایەن هاوتەمەنەکان و هاورێکان یان ئسترێسی خوێندن کاریگەری نەرێنی دادەنێت لە سەر میزاجی منداڵاندا.
3.هۆکارە دەرونییەکان:
- ئەو منداڵانەی کە پێشتر کێشەی دڵەڕاوکێ یان کێشەی دیکەی دەرونییان هەبووە، زیاتر لە مەترسی تێکچوونی میزاجن.
- کەمی متمانە بەخۆبوون یان هەستکردن بە نەبوونی نرخ و خۆشەویستی برانبەر بە خۆ هۆکارێکی ترە بۆ تێکچوونی میزاج لە منداڵاندا .
نیشانەکانی تێکچوونی میزاج لە منداڵاندا
نیشانەکانی تێکچوونی میزاج لە منداڵاندا لەگەڵ گەورەساڵاندا جیاوازە، چونکە منداڵان زۆرجار ناتوانن هەستەکانیان بە قسە باس بکەن. لە خوارەوە هەندێک لە نیشانە باوەکان باس دەکەین:
تێبینین:
بڕیاردانی خەمۆکی لە منداڵاندا دەبێت ئەم خاڵانە لە منداڵەکەدا ببینین و پزیشک دەستنیشانی بکات.
- توانای بەرگەگرتن تێکبدات
- بەرەو پێشچوونی نەمێنێت لە خوێندا و تاقەتی هیچی نەمێنێت
- ژیانی کۆمەڵایەتی تێکبدات و تێکەڵی کەس نەبێت
- دڵخۆش نەبێت و وەکوو جاران یاری نەکات
- زۆربەی کاتەکانی ڕۆژ و هەفتە وابێت واتە ئەم نیشانانە بۆ یەک ڕووژ نەبێت
نیشانەکانی خەمۆکی:
- خەمگینی یان بێتاقەتی بەردەوام واتە لە زۆربەی ڕۆژەکان لە هەفتە و زۆربەی کاتەکانی ڕۆژ دڵی تەنگ بێت
- کەمبوونەوەی ئارەزوو بۆ چالاکییەکان کە پێشتر سەرنجیان رادەکێشا (وەک یاریکردن یان سەیرکردنی فیلم)، چێژیان لێ نابینێ
- تێکچوونی خەو(بێخەوی یان خەوی زۆر).
- گۆڕانکاری لە ئارەزووی خواردن (کەمخۆری یان زۆرخۆری).
- کەمی متمانە بەخۆبوون یان هەستکردن بە بێ نرخی.
- کێشەی سەرنجدان یان تەرکیز لە کاتی خوێندندا.
- تووڕەیی یان کەرگەبوون بەردەوام.
- هیوای بە ژیان کەمدەبێتەوە
- بیری خۆکوژی هەبیت
لە منداڵاندا هەمان نیشانانەهەیە بەڵام شەرت نییە بڵێت من دڵم تەنگە تۆڕەیە یان بێتاقەتە و زۆربەی کات پاڵ کەوتووە و تاقەتی هیچی نییە و تەنانەت ئەکرێ بیری خۆکوژییان هەبێت بە تایبەت لە ماڵێکدا کە شەڕ و ئاژاوە زۆر بێت. خەوی تێک دەچێت و تەرکیزی نییە و لەوانەیە بە نیشانەی جەستەیی بڵێت سکم دێشێت و ئازارم هەیە یان نینۆکی دەخوات.
نیشانەکانی دووجەمسەری:
- دڵخۆشی زۆر (مانیا) کە دەشێت خۆی بە قسەکردنی زۆر، هەستکردن بە هێزی زۆر، یان هەڵسوکەوتی مەترسیدار نیشان بدات.
- گۆڕانی خێرای هەستەکان، لە دڵخۆشی بۆ خەمگینی یان تووڕەیی.
- کەمبوونەوەی پێویستی بە خەو بەبێ هەستکردن بە ماندوێتی.
- هەڵسوکەوتی بێباك
نیشانەکانی جەستەیی:
- سەرئێشە یان ئازاری گەدە بەبێ هۆکاری پزیشکی دیاریکراو.
- ماندوێتی بەردەوام یان کەمی وزە.
گرنگە بزانین کە ئەم نیشانانە لە منداڵێکەوە بۆ منداڵێکی تر جیاوازە، و هەندێکجار بە هەڵە وەک هەڵسوکەوتی “ئاسایی” منداڵانە سەیر بکرێن.
کاریگەرییەکانی تێکچوونی میزاج لەسەر منداڵان
- کاریگەری لەسەر خوێندن:
- کەمی سەرنجدان و تەرکیز، کێشەی بیرکردنەوە، یان خراپبوونی ئەنجامەکانی خوێندن.
- دوورکەوتنەوە لە چالاکییەکانی قوتابخانە یان کەمبوونەوەی بەشداری.
- کاریگەری لەسەر پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان:
- لە دروستکردنی پەیوەندی لەگەڵ هاوتەمەنەکانیان توشی کێشە دەبن
- گۆشەگیری یان شەڕەنگێزی لەگەڵ کەسانی دیکە.
- کاریگەری لەسەر خێزان:
- زیادبوونی شەڕەکانی خێزانی بەهۆی ناجێگیری هەستەکانی منداڵەکە.
- فشار لەسەر دایک و باوک بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ دۆخەکە.
- کاریگەری درێژخایەن:
- ئەگەر چارەسەر نەکرێت، تێکچوونی میزاج دەبێتە هۆی کێشەی دەرونیی سەختتر لە قۆناغی گەورەییدا، وەک دڵەڕاوکێی بەردەوام یان مەترسی بیرکردن و بریاردان بە خۆکوشتن.
چۆن دەتوانین تێکچوونی میزاج دەستنیشان بکەین؟
دەستنیشانکردنی تێکچوونی میزاج لە منداڵاندا پێویستی بە سەرنجدانی ورد و پسپۆڕی هەیە، چونکە نیشانەکان دەشێت لەگەڵ گۆڕانکارییە ئاساییەکانی گەشەکردنی منداڵان تێکەڵ ببن. ئەم خاڵانە یارمەتیدەرن:
- چاودێری هەڵسوکەوت:
دایک و باوک و مامۆستایان دەتوانن گۆڕانکارییەکانی هەڵسوکەوتی منداڵەکە چاودێری بکەن، وەک کەمبوونەوەی چالاکی، تووڕەیی زۆر، یان گۆشەگیری.
- پەیوەندی لەگەڵ پسپۆڕ:
پزیشکی دەرونیی منداڵان یان راوێژکاری دەرونی دەتوانێت لە رێگەی گفتوگۆ و پشکنینەوە دۆخەکە دیاری بکات.
پرسیارنامە یان پشکنینی دەرونیی دەشێت بەکاربهێنرێت بۆ هەڵسەنگاندن.
- دەستنیشانکردنی جیاواز:
گرنگە دڒخەکە لە کێشەی دیکەی وەک کێشەی سەرنجدان (ADHD) یان دڵەڕاوکێ جیا بکرێتەوە.
چارەسەری تێکچوونی میزاج لە منداڵاندا
چارەسەری تێکچوونی میزاج لە منداڵاندا پێویستی بە پلانێکی تایبەتمەند هەیە کە لەلایەن پسپۆڕەکانەوە دیاری دەکرێت. لە خوارەوە هەندێک شێوازی چارەسەر باس دەکەین:
- دەرمانەوانی(Psychotherapy):
دەرمانەوانییەکی زانستی-هەڵسوکەوتی (CBT): یارمەتی منداڵەکە دەدات کە فکرە نەرێنییەکان بگۆڕێت و هەڵسوکەوتی باشتر پەرە پێبدات.
دەرمانەوانی خێزانی: دایک و باوک و ئەندامانی خێزان بەشداری دەکەن بۆ باشترکردنی پەیوەندییەکان و دروستکردنی ژینگەیەکی پشتیوان.
- دەرمان:
لە هەندێک حاڵەتدا، پزیشکی دەرونیی لەوانەیە دەرمانەکانی وەک دژەخەمۆکی یان رێکخەری میزاج (Mood Stabilizers) بنووسێت. بەڵام، بەکارهێنانی دەرمان لە منداڵاندا پێویستی بە چاودێری ورد هەیە بەهۆی کاریگەرییە لاوەکییەکان.
گرنگە دەرمان تەنها لەژێر چاودێری پزیشک بەکاربهێنرێت.
- پشتیوانی لە قوتابخانە:
مامۆستایان و راوێژکارانی قوتابخانە دەتوانن یارمەتی منداڵەکە بدەن بۆ باشترکردنی ئەنجامەکانی خوێندن و کەمکردنەوەی ئسترێس.
دانانی پلانی خوێندنی تایبەت بۆ منداڵەکە .
- گۆڕانکاری لە شێوازی ژیان:
خەوی رێک و پێک، خواردنی تەندروست، و وەرزش و ڕاهێنان دۆخی دەرونیی منداڵەکە باشتر دەکات.
کەمکردنەوەی کات لەبەردەم شاشەکان (تەلەفزیۆن، مۆبایل) و زیادکردنی چالاکییە کۆمەڵایەتییەکان.
- پشتیوانی خێزانی:
دایک و باوک دەتوانن رۆڵێکی گرنگ ببینن لە دروستکردنی ژینگەیەکی ئارام و هاندەر.
فێربوونی چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ گۆڕانکارییەکانی هەستی منداڵەکە.
رێگاکانی پێشگرتن
هەرچەندە ناکرێت بە تەواوی لە تێکچوونی میزاج بەرگری بکرێت، بەڵام هەندێک رێگا هەن کە مەترسی کەم دەکەنەوە:
- پەرەپێدانی هەستی متمانە بەخۆبوون: هاندانی منداڵەکە بۆ بەشداریکردن لە چالاکییەکان و ستایشکردنی هەوڵەکانی.
- گفتوگۆی کراوە: دروستکردنی پەیوەندییەکی کراوە لەگەڵ منداڵەکە بۆ ئەوەی هەستەکانی بە ئاسانی باس بکات.
- کەمکردنەوەی فشارو ئسترێس: دوورخستنەوەی منداڵ لە ژینگەی پڕ فشار و دابینکردنی کاتی پشوودان.
- چاودێری زوو: ئەگەر نیشانەیەکی سەرەتایی دەرکەوت، پەیوەندیکردن بە پسپۆڕ.
کۆتایی
تێکچوونی میزاج لە منداڵاندا دۆخێکی جددییە کە پێویستی بە سەرنج و چارەسەری زوو هەیە. لە رێگەی دەستنیشانکردنی ورد و بەکارهێنانی شێوازەکانی چارەسەری وەک چارەسەری دەروونیی، دەرمان، و پشتیوانی خێزانی، دەتوانێت کوالیتی ژیانی منداڵەکە باشتر بکات. دایک و باوک، مامۆستایان، و کۆمەڵگە رۆڵێکی گرنگ دەبینن لە یارمەتیدانی منداڵان بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم کێشەیە. ئەگەر هەستت کرد منداڵەکەت نیشانەی تێکچوونی میزاجی هەیە، بە زووترین کات پەیوەندی بە پزیشکی دەرونی یان راوێژکارێکەوە بکە.
