تیک لە منداڵاندا
تیک حاڵەتێکە لە جووڵە یان دەنگێکی لە ناکاو و دووبارەبوونەوەی کۆنترۆڵنەکراو، کە لە کەسێکدا، بەتایبەتی منداڵان، بزووتنەوە یان دەنگەکانی نەخوازراو و دووبارەبووەوە سەر هەڵدەدەن. کاتێک توشی تیک دەبن ناتوانن جەستەیان لە ئەنجامدانی ئەم کارانە بوەستێنن ئەم بزووتنەوانە یان دەنگانە دەتوانن سادە یان ئاڵۆز بن، وەک چاو تروکاندن، کەرگە کردن، یان تەنانەت وتنی وشە و دەستەواژەیەک بە شێوازێکی نەخوازراو. تیکەکان زۆرجار لە منداڵاندا لە تەمەنی ٥ بۆ ١٠ ساڵی دەست پێدەکەن و دەکرێت بەشێک لە نەخۆشییەکی نەرگسی وەک نەخۆشی تورێت (Tourette Syndrome) یان نەخۆشییەکانی دیکەی پەیوەندیدار بن. لەم وتارەدا، بە وردی لەسەر تیک لە منداڵاندا، هۆکارەکان، جۆرەکان، کاریگەرییەکان، و چارەسەرەکان قسە دەکەین.
تیک چییە؟
تیک بزووتنەوەیەکی خێرا، دووبارەبووەوە، و نەخوازراوە کە لەش یان دەنگەکان دروست دەکات. ئەم بزووتنەوانە دەتوانن بە شێوەیەکی کاتی یان بەردەوام دەربکەون. لە منداڵاندا، تیکەکان زۆرجار لە کاتی فشار، سترێس، یان ماندووبوون زیاتر دەبن. تیکەکان دەتوانن سادە بن، وەک چاو تروکاندن یان کۆکە کردن، یان ئاڵۆز بوون، وەک بزووتنەوەی دەستەکان یان وتنی وشەیەکی دیاریکراو.
تیکەکان بە دوو جۆر دابەش دەکرێن:
- تیکی جووڵەیی (Motor Tics): ئەمانە بزووتنەوەی جەستەییەکانن، وەک چاو تروکاندن، شەکاندنی سەر، یان جووڵاندنی کەرگە. جووڵەی نائیرادی لە خۆدەگرن و پێیان دەوترێت مۆتۆڕ تیک
- تیکی دەنگی (Vocal Tics): ئەمانە دەنگەکانن واتە دەنگیان تێدایە، وەک کۆکە کردن، هەناسەدان بە دەنگی بەرز، یان وتنی وشە و دەستەواژە.
هۆکارناسیی تیک لە منداڵاندا
- هۆکارەکانی تیک لە منداڵاندا تەواو ڕوون نین، بەڵام زانایان پێیان وایە کە کۆمەڵێک هۆکاری جیاواز دەتوانن کاریگەری لەسەر دەرکەوتنی تیکەکان هەبێت. ئەم هۆکارانە بریتین لە:
- هۆکاری جینەتیکی: زۆرجار تیکەکان لە خێزانەکاندا بە میراتی دەمێننەوە. ئەگەر کەسێک لە خێزانەکەدا نەخۆشی تورێت یان تیکەکانی دیکەی هەبووە، ئەگەری ئەوە زیاترە کە منداڵەکەش تووشی تیک ببێت
- ناهاوسەنگی کیمیایی مێشک: ناهاوسەنگی ماددە کیمیاییەکان لە مێشکدا، بەتایبەتی دۆپامین، دەتوانێت هۆکارێک بێت. دۆپامین ماددەیەکی کیمیاییە کە بزووتنەوە و هەستەکان کۆنتڕۆڵ دەکات
- فشار و سترێس: سترێس، ترس، یان فشارە دەرونییەکان دەتوانن تیکەکان زیاتر یان خراپتر بکەن. بۆ نموونە، منداڵێک کە لە قوتابخانەدا فشارێکی زۆری لەسەرە، ئەگەری زۆرە کە توشی تیک ببێت
- هۆکاری ژینگەیی: هەندێک هۆکاری ژینگەیی، وەک کەمی خەو، نەخۆشییەکان، یان گۆڕانکارییەکانی ژیان، دەتوانن ئاستی توشبوون بە تیکەکان بەرز بکەنەوە
- نەخۆشییەکانی دیکە: تیکەکان دەتوانن بەشێک بن لە نەخۆشییەکی وەک تورێت، (ADHD)، یان نەخۆشی (OCD).
جۆرەکانی تیک
دەتوانن بە چەندین شێوە دەربکەون. لێرەدا هەندێک لە جۆرە باوەکانی تیکەکان دەخەینە ڕوو:
١.تیکە سادەکان: ئەم تیکەکان تەنها یەک بزووتنەوە یان دەنگ دەگرنەوە، وەک:
- چاو تروکاندن
- شەکاندنی سەر
- کەرگە کردن
- کۆکە کردن
- هەناسەدان بە دەنگی بەرز
٢.تیکە ئاڵۆزەکان: ئەم تیکەکان زیاتر لە یەک بزووتنەوە یان دەنگ دەگرنەوە، وەک:
- پەنجە لێدان یان دەست لێدان بە شتەکان
- لەکەرگە کردن و هەرزەکاری
- وتنی وشە یان دەستەواژەی دیاریکراو
- دووبارەکردنەوەی وشەکانی کەسانی دیکە (ئەکۆلالیا)
کاریگەری تیک لەسەر منداڵان
تیکەکان دەتوانن کاریگەری جیاواز لەسەر ژیانی منداڵەکان هەبێت، بەتایبەتی لە بواری کۆمەڵایەتی، سۆزداری، و قوتابخانە. لێرەدا هەندێک لە کاریگەرییەکان دەخەینە ڕوو:
- کاریگەری کۆمەڵایەتی: منداڵانی تووشبوو بە تیک لەوانەیە لە لایەن هاوڕێکانیانەوە بە جیاواز سەیر بکرێن یان تەنانەت گاڵتەیان پێ بکرێت. ئەمە دەتوانێت ببێتە هۆی کەمبوونەوەی متمانە بەخۆبوونیان و دوورکەوتنەوە لە کۆمەڵگە
- کاریگەری سۆزداری: منداڵەکان لەوانویە هەست بە شەرمەزاری یان ناڕەحەتی بکەن بەهۆی تیکەکانیانەوە، بەتایبەتی ئەگەر کەسانی دیکە سەرنجیان لەسەر بکەن
- کاریگەری خوێندن: تیکەکان دەتوانن سەرنجی منداڵەکە لە قوتابخانەدا کەم بکەنەوە، کە ئەمەش کاریگەری لەسەر خوێندنەکەی دەبێت
- کاریگەری جەستەیی: هەندێک تیک، بەتایبەتی ئەوانەی کە بەردەوام و توندن، دەتوانن ببنە هۆی ئازاری ماسوولکەکان یان ماندووبوون.
نەخۆشی تورێت و پەیوەندییەکەی بە تیکەوە
نەخۆشی تورێت یەکێکە لە نەخۆشییە نەرگسییەکان کە بە زۆری بە تیکەکانەوە دەناسرێتەوە. ئەم نەخۆشییە بە شێوەیەکی سەرەکی بە هەبوونی هەردوو تیکی جووڵەیی و دەنگی دیاری دەکرێت کە بۆ ماوەیەکی زۆر (زۆرجار زیاتر لە یەک ساڵ) بەردەوام دەبن. نەخۆشی تورێت زۆرجار لە منداڵیدا دەست پێدەکات و دەکرێت لەگەڵ تەمەن کەم ببێتەوە یان تەواو نەمێنێت.
دەستنیشانکردنی تیکەکان
دەستنیشانکردنی تیکەکان لە منداڵاندا پێویستی بە سەرنجدانی ورد و پشکنینی پزیشکی هەیە. پزیشکەکان زۆرجار ئەم خاڵانە لەبەرچاو دەگرن:
- مێژووی نەخۆشی: پزیشکەکان پرسیار لە دایک و باوک یان منداڵەکە دەکەن سەبارەت بە کاتی دەستپێکردنی تیکەکان، جۆرەکانیان، و ماوەکەیان.
- پشکنینی جەستەیی : بۆ دڵنیابوون لەوەی کە تیکەکان بەهۆی نەخۆشییەکی دیکەوە نین، وەک نەخۆشییەکانی مێشک یان کێشەی هۆرمۆنی.
- لێکۆڵینەوە لە ژیانی منداڵەکە: پزیشکەکان دەپرسن سەبارەت بە ژینگەی منداڵەکە، وەک سترێس، کەمی خەو، یان گۆڕانکارییەکانی ژیان.
چارەسەری تیکەکان
چارەسەری تیکەکان پەیوەستە بە قورسی نەخۆشییەکە و کاریگەرییەکانی لەسەر ژیانی منداڵەکە. لێرەدا هەندێک لە شێوازەکانی چارەسەر دەخەینە ڕوو:
- سەرنجدان و چاودێری: ئەگەر تیکەکان سادە و بێ ئازار بن، زۆرجار پزیشکەکان پێشنیار دەکەن کە تەنها چاودێرییان بکەن بەبێ دەستوەردانی پزیشکی. زۆرجار تیکەکان لەگەڵ تەمەن کەم دەبنەوە.
- دەرمان: لە حاڵەتی تیکە توندەکاندا، دەرمانەکان دەتوانن یارمەتیدەر بن. دەرمانەکانی وەک کلۆنیدین یان ریسپێریدۆن دەتوانن تیکەکان کەم بکەنەوە، بەڵام پێویستە لەژێر چاودێری پزیشکدا بەکار بهێنرێن چاره‌سەری دەرونی: چارەسەرییەکانی وەک (CBT) یان “چارەسەری (Habit Reversal Therapy) دەتوانن یارمەتی منداڵەکە بدەن کە تیکەکان کۆنتڕۆڵ بکات. ئەم چارەسەرییە منداڵەکە فێر دەکات کە چۆن هەست بە تیکەکان بکات پێش ئەوەی سەرهەڵبدەن و بزووتنەوەیەکی جێگرەوە بکات.
- پشتیوانی خێزانی: دایک و باوکەکان دەتوانن ڕۆڵێکی گرنگ ببینن لە کەمکردنەوەی فشارەکان و یارمەتیدانی منداڵەکە بۆ قبوڵکردنی حاڵەتەکەی
- گۆڕانکارییەکانی ژیان: کەمکردنەوەی سترێس، باشکردنی خەو، و خواردنی تەندروست دەتوانن یارمەتیدەر بن لە کەمکردنەوەی تیکەکان.
پێشگرتن لە تیکەکان
هەرچەندە پێشگرتن لە تیکەکان بە تەواوی ئەستەمە، بەڵام هەندێک هەنگاو دەتوانن یارمەتیدەر بن لە کەمکردنەوەی مەترسییەکانیان:
- کەمکردنەوەی سترێس: دابینکردنی ژینگەیەکی ئارام بۆ منداڵەکە دەتوانێت تیکەکان کەم بکاتەوە.
- خەوی باش: دڵنیابوون لەوەی کە منداڵەکە خەوی پێویستی هەیە.
- پشتیوانی کۆمەڵایەتی: یارمەتیدانی منداڵەکە بۆ پەرەپێدانی متمانە بەخۆ و کەمکردنەوەی شەرمەزاری لە تیکەکانی.
لە کۆتاییدا
تیکەکان لە منداڵاندا حاڵەتێکی باوە کە کاریگەری لەسەر ژیانی کۆمەڵایەتی، سۆزداری، و خوێندنییان دادەنێت. سەرەڕای ئەوە، بە چاودێری و چارەسەری گونجاو، زۆربەی منداڵەکان دەتوانن تیکەکانیان کۆنتڕۆڵ بکەن و ژیانێکی ئاسایی بژین. گرنگە کە دایک و باوکەکان و قوتابخانەکان هەوڵ بدەن کە ژینگەیەکی پشتیوان بۆ منداڵەکە دابین بکەن و لەگەڵ پزیشکەکان کار بکەن بۆ دۆزینەوەی باشترین چارەسەر. ئەگەر تیکەکان بەردەوام یان توند بن، گرنگە کە زوو پەیوەندی بە پزیشکێکی پسپۆڕەوە بکرێت بۆ وەرگرتنی یارمەتی پێویست.
