کاریگەری جەنگی ئێران و ئیسرائیل لەسەر تەندروستی دەروونی منداڵان

کاریگەری جەنگی ئێران و ئیسرائیل لەسەر تەندروستی دەروونی منداڵان

جەنگ، یەکێکە لە ترسناکترین و زیانبەخشترین رووداوەکانی مرۆڤایەتیە کە کاریگەری قووڵی لەسەر هەموو کەرگەکانی کۆمەڵگە، بەتایبەتی منداڵان، جێدەهێڵێت.جەنگ یکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی زەبری دەروونییە، زەبری دەروونی بەو مانایە کە کاریگەری نەرێنی و بەهێز دەکاتە سەر دەروونی مرۆڤەکە بە تایبەت منداڵان و کارەساتێکی تراژێدی زۆر توندی تییا دەبێت. منداڵان، کە بەشێکی هەستیاری کۆمەڵگان، لە کاتی جەنگدا زیاتر لە هەر کەسێکی تر ئازاری دەروونی و جەستەیی دەکێشن. جەنگی نێوان ئێران و ئیسرائیل، کە لە ساڵی ١٤٠٤ (٢٠٢٥)دا سەری هەڵدا، وەک یەکێک لە کێشە گەورەکانی ناوچەکە، کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ژیانی منداڵان هەبووە. ئەم بابەتە بە شێوازێکی سادە و ڕوون کاریگەرییە دەروونییەکانی ئەم جەنگە لەسەر منداڵان، هۆکارەکان، و چارەسەرەکان تاوتوێ دەکات.

١. جەنگ و کاریگەرییەکانی لەسەر منداڵان

منداڵان، بەهۆی ئەوەی کە هێشتا لە قۆناغی گەشەکردنی جەستەیی و دەروونیدان، لە کاتی جەنگدا زیاتر لە گەورەکان زیان دەبینن. جەنگ، ئەو ئاسایش و سەقامگیرییە کە منداڵان پێویستیان پێیەتی، لە ناو دەبات و ترس، دڵەراوکێ، و نائومێدی جێێ دەگریت. لە جەنگی ئێران و ئیسرائیلدا، هێرشە موشەکییەکان، تەقینەوەکان، و دەنگی پەرگەی فڕۆکە جەنگییەکان، سەرچاوەی سەرەکی دروستبوونی ترس و ئسترێسە بۆ منداڵان. زۆربەی منداڵان، بەهۆی بەردەوام بوونی ئەم رووداوانە، تووشی کێشەی دەروونیی وەکوو خەمۆکی، دڵەراوکێی ، و کەمبوونەوەی متمانە بە خۆیان دەبنەوە

جەنگ، جیا لەوەی کە  منداڵان لە ئاسایشی جەستەیی بێبەری دەکات، بەڵکوو دەبێتە هۆی لەدەستدانی سەرچاوە گرنگەکانی ژیانیان، وەکوو ماڵ، قوتابخانە، و خزم و کەس. لەم جەنگەدا، زۆربەی  منداڵانی ئێران و ئیسرائیل، بەهۆی تەقینەوەکان، ماڵەکانیان وێران بووە، یان ناچار بوون ماڵەکانیان بەجێبهێڵن و بڕۆن بۆ شوێنی نەناسراو. ئەمەش، هەستێکی قووڵی نائاسوودەیی و بێهیوایی لە ناو منداڵاندا دروست کردووە.

٢. کاریگەرییە دەروونییەکانی جەنگ لەسەر منداڵان

جەنگ، کاریگەرییەکی زۆری لەسەر دەروونی منداڵان هەیە کە بە چەند بەشێک دابەش دەکرێت

• الف) ترس و دڵەراوکێ

یەکێک لە سەرەکیترین کاریگەرییەکانی جەنگ لەسەر منداڵان، دروستبوونی ترس و دڵەراوکێیە. دەنگی تەقینەوەکان، هێرشبردنی فڕۆکەکان، و هەواڵی کوژرانی خەڵک، منداڵان دەخاتە ناو دۆخێکی بەردەوام لە ترسدا. بۆ نموونە، لە جەنگی ئێران و ئیسرائیلدا، زۆربەی منداڵانی شارەکان وەکوو تاران و تەلئەبیب، بەهۆی هێرشە موشەکییەکان، شەویان بە ترس و دڵەراوکێدا تێپەڕاندووە. ئەم دۆخە، دەبێتە هۆی ئەوە کە منداڵان نەتوانن بە ئاسوودەیی بخەون، و هاکاری دروستبوونی زەبری دەروونییە.

• ب) خەمۆکی و بێهیوایی

لەدەستدانی ماڵ، خێزان، یان هاوڕێکان، دەبێتە هۆی ئەوە کە منداڵان تووشی خەمۆکی و بێهیوایی بن. لەم جەنگەدا، زۆربەی منداڵان گوێبیستی هەواڵی کوژرانی خزمەکانیان بوون، یان خۆیان لە نزیکەوە وێرانکارییەکانی جەنگەکەیان بینیوە. ئەمەش،هەستێکی قووڵ لە  بێهیوایی لە ناو منداڵاندا دروست کردووە، بە جۆرێک کە زۆرجار هەست دەکەن کە ژیانیان هیچ ئومێدێکی تێدا نییە.

• ج) کێشەی پەیوەندی کۆمەڵایەتی

 ئەو منداڵانە کە لە ژینگەی جەنگدا گەورە دەبن، زۆرجار کێشەی پەیوەندی کۆمەڵایەتییان هەیە. و بە شێوازێکی نادروست پەروەردە دەبن ئەوان، بەهۆی ترس و نائاسوودەیی، ناتوانن بە ئاسانی پەیوەندی لەگەڵ کەسانی دەوروبەری خۆیان دروست بکەن. لە جەنگی ئێران و ئیسرائیلدا، زۆربەی منداڵان، بەهۆی ئاوارەبوون و گواستنەوە بۆ شوێنی نوێ، لە هاوڕێکانیان دوور کەوتوونەتەوە، و ئەمەش بووەتە هۆی ئەوە کە هەست بە تەنیایی و جیاوازی بە سەریاندا زاڵ ببێت.

• د) کەمبوونەوەی متمانە بە خۆ

جەنگ، دەبێتە هۆی ئەوە کە منداڵان هەست بە بێ توانایی لە کۆنتروڵکردنی ژیانی خۆیان بکەن. بۆ نموونە، کاتێک منداڵێک دەبینێت کە ماڵەکەی وێران بووە، متمانەی بە خۆی و دەوروبەری کەم دەبێتەوە. ئەمەش، لە درێژخایەندا، دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی توانای منداڵ بۆ روبەروبوونەوە لەگەڵ کەسانی دەورووبەری.

PTSD:

ئسترێسی دوای کارەسەت نەخۆشییەکی دەروونییە کە بەهۆی ئەزموونکردنی ڕووداوێکی زەبراوی توشی کەسەکە دەبێت، وەکوو شەڕ

نیشانەکانی بریتییە لە:

بیرخستنەوەی نەخوازراو لە ڕووداوەکە

دوورکەوتنەوە لە بارودۆخە بیرهێناوەکان

گۆڕانکاری نەرێنی لە باری دەروونی

بیرکردنەوە و ورۆژاندنی زۆر

 ئسترێسی دەروونی دوای کارەسات لە کاتی جەنگدا:

ئەزموونی زەبراوی

جەنگ وەکوو ڕووداوێکی زەبراوی، یکێک لە هۆکارە سەرەکییەکامی توشبوون بەم پی.تی.ئس.دی(ئسترێس دوای کارەساتە)

نیشانەکانی:

بینینی خەوی زۆر بە ڕووداوەکەدا(بیرهێنانەوەی دووبارەی ڕووداوەکە)

دڵەڕاوکێ

توڕەبوون

بە سەختی دەتوانن تەرکیز بکەن

تێکچوونی خەو

دوور کەوتنەوە لەو شوێن و بارودۆخانە کە شەڕەکەت بیر دەخاتەوە

کاریگەری درێژخایەن لە سەر تەندروستی دەروونیی و جەستەیی مرۆڤ و بە تایبەت منداڵان دادەنێت

٣. هۆکارەکانی کاریگەری دەروونی جەنگ

• الف) روبەروبوونەوەی بەردەوام لەگەڵ توندوتیژیدا

ئەو منداڵانەی کە لە ناوچە و بارودۆخی جەنگییەکاندا دەژین، بەردەوام لەگەڵ دیمەنی توندوتیژی و کوشتن ڕووبەڕوو دەبنەوە. لە جەنگی ئێران و ئیسرائیلدا، هێرشە موشەکییەکان و تەقینەوەکان، بەشێک لە ژیانی رۆژانەی منداڵانن. ئەم دیمەنانە، لە مێشکدا وەک یادەوەرییەکی ترسناک دەمێنێتەوە و کێشەی دەروونی درێژخایەن. دروست دەکات.

• ب) لەدەستدانی ئاسایشی بنەڕەتی

منداڵان، بۆ گەشەکردنی تەندروست، پێویستیان بە ئاسایشی بنەڕەتی وەک خۆراک، ماڵ، و خێزانی سەلامەت هەیە. لەم جەنگەدا، زۆربەی منداڵان، بەهۆی وێرانبوونی ماڵەکانیان یان کەمبوونی خۆراک، هەست بە ئاسوودەبوونیان لە دەست دەدەن. ئەمەش، هەستێکی بەردەوام لە نائاسوودەیی لە ناو منداڵاندا دروست دەکات.

• ج) کاریگەرییەکانی میدیا و هەواڵەکان

لەم سەردەمەدا، منداڵان بە ئاسانی دەتوانن لە رێگەی تەلەفزیۆن، تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان، یان گفتوگۆ نێوان گەورەکاندا، هەواڵی جەنگەکە ببیستن. لە جەنگی ئێران و ئیسرائیلدا، وێنە و هەواڵەکانی تەقینەوەکان و کوژرانی خەڵک، بە خێرایی لە میدیاکاندا بڵاو دەبێتەوە. کە دەبێتە هۆی دروستبوونی، ترس و دڵەراوکێی زۆر لە منداڵاندا.

٤. چۆن دەتوانین یارمەتی منداڵان بدەین؟

سەرەڕای کاریگەرییە نەرێنییەکانی جەنگ، هەندێک رێگە هەیە کە بتوانین یارمەتی منداڵان بدەین بۆ کەمکردنەوەی ئازارە دەروونییەکانیان:

• الف) دابینکردنی ژینگەیەکی ئارام و ئاسوودە

یەکێک لە گرنگترین هەنگاوەکان، دروستکردنی ژینگەیەکی ئارام و سەلامەتە بۆ منداڵان. خێزانەکان و کۆمەڵگەکان دەتوانن شوێنێکی ئارام بۆ منداڵان دابین بکەن کە بتوانن تێیدا هەست بە سەلامەتی بکەن. بۆ نموونە، لە کاتی هێرشە موشەکییەکان، دایک و باوکەکان دەتوانن منداڵەکانیان ببەن بۆ شوێنێکی سەلامەت و لەگەڵیان قسە بکەن تا ترسیان کەم بکەنەوە.

• ب) گفتوگۆکردن لەگەڵ منداڵان

گفتوگۆکردن لەگەڵ منداڵان دەربارەی جەنگ، بە شێوەیەکی سادە و گونجاو لەگەڵ تەمەنیاندا، دەتوانێت یارمەتییان بدات کە هەستەکانیان دەرببڕن. دایک و باوکەکان دەبێت گوێیان لە ترس و نیگەرانییەکانی منداڵەکانیان بێت و بە شێوەیەکی ئارام وەڵامیان بدەنەوە. بۆ نموونە، دەتوانن بە منداڵەکانیان بڵێن کە هەوڵ دەدەن بیانپارێزن و لەگەڵیاندابن.

• ج) چالاکییە سەرگەرمییەکان

چالاکییە سەرگەرمییەکان، وەک وێنەکێشان، یاریکردن، یان خوێندنەوەی چیرۆک، دەتوانێت یارمەتی منداڵان بدەن کە سەرنجیان لە جەنگەکە بگوازنەوە. لە کاتی جەنگی ئێران و ئیسرائیلدا، زۆربەی رێکخراوەکان لە ناوچە ئاوارەکاندا، چالاکیی سەرگەرمییان بۆ منداڵان رێکخستووە تا یارمەتییان بدەن کە کەمێک ئاسوودە بن.

• د) یارمەتی دەروونی پسپۆڕانە

ئەو منداڵانەی کە تووشی کێشەی دەروونی توند دەبنەوە، پێویستیان بە یارمەتی پسپۆڕی دەروونی هەیە. لەم جەنگەدا، رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان وەکوو یونیسێف، هەوڵیانداوە کە خزمەتگوزاری دەروونی بۆ منداڵانی ئاوارە دابین بکەن. ئەم خزمەتگوزارییانە، دەتوانن یارمەتی منداڵان بدەن کە هەستەکانیان کۆنتروڵ بکەن و بەرەو چاکبوونەوە بڕۆن.

٥. ئەرکی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی

کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی جەنگ لەسەر منداڵان. رێکخراوەکان وەکوو نەتەوە یەکگرتووەکان و رێکخراوەکانی مرۆیی، دەتوانن یارمەتییەکی زۆر بە منداڵانی ناوچە جەنگییەکان بکەن. بۆ نموونە، دابینکردنی خۆراک، پەنابەرگە، و خوێندن، دەتوانێت ئاسایشێکی کاتی بۆ منداڵان دابین بکات. هەروەها، هەوڵەکان بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگەکە، دەتوانێت لە درێژخایەندا، ژیانی منداڵان سەلامەت بکات.

کۆتایی

جەنگی ئێران و ئیسرائیل، وەکوو هەر جەنگێکی دیکە، کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ژیانی منداڵان دادەنێت. منداڵان، کە سەرەڕای نەبوونی هیچ رۆڵێک لە جەنگەکەدا، زۆرترین قوربانی ئەم رووداوەن. ترس، خەمۆکی، و کەمبوونەوەی متمانە بە خۆ، تەنها هەندێک لە کاریگەرییە دەروونییەکانی ئەم جەنگەیە لەسەر منداڵان. بەڵام، لە رێگەی دابینکردنی ژینگەیەکی ئارام، گفتوگۆکردن لەگەڵ منداڵان، و یارمەتی پسپۆڕانە، دەتوانین یارمەتی منداڵان بدەین کە ئەم قۆناغە سەختە تێپەڕببێت. هەروەها، کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەبێت هەوڵ بدات کە جەنگەکە کۆتایی پێبێت و ژیانێکی سەلامەت بۆ منداڵان دابین بکات. تەنها لە رێگەی ئاشتی و سەقامگیرییەوە، دەتوانین ئومێدێکی نوێ بۆ منداڵانی دروست بکەین.