چارەسەرکردنی نەخۆشی وەسوەیی ناچاری (OCD)
نەخۆشی وەسوەیی ناچاری، (Obsessive-Compulsive Disorder – OCD)، یەکێکە لە نەخۆشییە دەروونییەکان کە کەسەکە تووشی بیرکردنەوەی دووبارەبووەوە و نەخوازراو (obsessions) و هەڵسوکەوتی ناچاری (compulsions) دەکات. ئەم نەخۆشییە دەتوانێت کاریگەرییەکی زۆر لەسەر ژیانی رۆژانەی کەسەکە و کەسانی دەوروبەری هەبێت. لەم بابەتەدا، باس لە چارەسەری جۆراوجۆری نەخۆشی وەسوەیی ناچاریOCD دەکەین، لەوانە چارەسەری دەرمانی، دەروونی، و رێگەکانی دیکە کە یارمەتیدەرن بۆ کەمکردنەوەی نیشانەکان و باشترکردنی کوالیتی ژیان
نەخۆشی وەسوەسەیی ناچاری (OCD)؟
پێش ئەوەی بچینە ناو چارەسەرەکان، پێویستە بزانینOCD چییە. نەخۆشی وەسوەیی ناچاری یکێکە لەو نەخۆشە باوانە کە لەتەمەنی منداڵی، هەرزەکاری و گەورەساڵاندا هەیە . لە منداڵاندا هەندێک جار نیشانەکانی دەستپێدەکات، بەڵام زۆربەی کات لە تەمەنی هەرزەکاریدا زۆربەی نیشانەکانی ئەم نەخۆشییە دەردەکەون،و دواتریش لە تەمەنی سەرەتای گەنجیدا. بەگشتی لە تەمەنی هەرزەکاری و سەرەتای گەنجیدا زۆر بڵاو دەبێتەوە. ةەخۆشی وەسوەسەیی ناچاری(OCD) بریتییە لە دوو بەشی سەرەکی:
- وەسوەسە (Obsessions): بیرکردنەوەی دووبارەبووەوە و نەخوازراو کە دەبنە هۆی دڵەراوکێ و نیگەرانی و بێزارکەرن. بۆ نموونە، ترس لە پیسبوون، ترس لە زیانگەیاندن بە کەسانی دیکە، یان پێویستی بە رێکخستنی شتەکان بە شێوەیەکی دیاریکراو.
- ناچارییەکان (Compulsions): هەڵسوکەوت یان کارە دەروونییەکان کە کەسەکە بە شێوەیەکی دووبارە ئەنجامیان دەدات بۆ کەمکردنەوەی دڵەراوکێی پەیوەندیدار بە وەسوەسەکان. بۆ نموونە، شۆردنی دەستەکان بەردەوام، ژماردن، یان پشکنینی شتەکان چەندین جار.
ئەم نەخۆشییە دەتوانێت لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی دیکە جیاواز بێت، بەڵام بە گشتی توشبووەکان ھەست بە کەمبوونەوەی کۆنترۆڵ دەکەن کە دەبێتە هۆی ناڕەحەتی زۆر و نیشانەکانی نەخۆشییەکە دەبێت ماوەیەک بمێننەوە، مانگێک زیاتر و توشبووەکە بێزار دەکات و وایلێبکات نەچێتە ناو خەڵکەوە و …و کاریگەری لە سەر ژیانی ڕۆژانەو کۆموڵایەتی دادەنێت.
هۆکارەکانی نەخۆشی وەسوەسەیی ناچاری(OCD):
- بۆماوەیی: لەبۆماوەیی بنەماڵەکەدا هەیە، شەرت نییە باوک و دایکی ئەم نەخۆشییەیان هەبێت، لەوانەیە باب پیری ، مامی یان ئامۆزایێکی توشبووبێت
- شێوازی پەروەردەکردنی منداڵ: منداڵێک کە نەیتوانیبێت ناڕاحەتی دەرببڕێت، بە وەسوەسە دەدەکەوێت
- فشاری کۆمەڵگە
چارەسەری نەخۆشی وەسوەسەیی ناچاری(OCD)
- دەرمان
زۆربەی کات دەرمانەکانی دژە دڵەڕاوکێ(antidepressants) بەکاردەھێنن، بەتایبەتی ئەو دەرمانانەی کە کاریگەرییان لەسەر ماددەی کیمیایی مێشک کە بە سیرۆتۆنین (serotonin) ناسراوە هەیە. ئەم دەرمانانە بریتین لە:
- SSRIs (Selective Serotonin Reuptake Inhibitors) وەک فلوکسەتین (Prozac)، سێرترالین (Zoloft)، و پارۆکسەتین (Paxil). ئەم دەرمانانە یارمەتیدەرن لە کەمکردنەوەی نیشانەکانی OCD لە رێگەی رێکخستنی ئاستی سیرۆتۆنین لە مێشکدا.
- دەرمانەکانی دیکە: لە حاڵەتی توندی نەخۆشییەکەد، دەرمانەکانی دیکە وەک کلۆمیپرامین (Clomipramine) کە دەرمانێکی سێ گۆشەییە (tricyclic antidepressant) بەکاردەھێنرێت.
گرنگییەکان لە بەکارهێنانی دەرمان:
- پێویستە دەرمانەکان لە ژێر چاودێری پزیشکی پسپۆڕ بەکاربهێنرێن، چونکە دەرمانەکان کاریگەرییەکانیان جیاوازە لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی دیکە.
- لەوانەیە چەند هەفتەیەک بخایەنێت تا کاریگەری دەرمانەکە لە سەر نیشانەکانی نەخۆشییەکە دەربکەوێت.
- کاریگەرییە نەخوازراوەکان وەک سەرگێژە، کەمبوونەوەی خەو، یان گۆڕان لە کێشدا دەکرێت سەرهەڵبدات، بۆیە پێویستە کەسەکە بەردەوام لەگەڵ پزیشکەکەی کۆببێتەوە.
٢. چارەسەری دەروونیی نەخۆشی وەسوەسەیی ناچاری(OCD)
چارەسەری دەروونی یەکێکە لە کاریگەرترین رێگەکان بۆ کۆنترۆڵکردنی OCD، بەتایبەت ئەگەر نەخۆشییەکە لە ئاستێکی سەرەتاییدا بێت، چارەسەری مەعریفی، رەفتاری(Cognitive Behavioral Therapy – CBT) ، تەکنیکی سەرەکی کە بەکاردەھێنرێت بریتییە لە بەرگەگرتنی پێشگرتن لە وەڵامدانەوە بە وەسوەسەکان.
- (Exposure and Response Prevention) ERP
ERPچییە؟ لەم تەکنیکەدا، کەسەکە بە شێوەیەکی کۆنترۆڵکراو رووبەڕووی وەسوەسەکان یان ترسەکانی دەبێتەوە بەبێ ئەوەی هەڵسوکەوتی ناچاری ئەنجام بدات. بۆ نموونە، ئەگەر کەسێک ترسی پیسبوونەوەی هەبێت و بەردەوام دەستەکانی بشوات، لە ERPدا ئەو کەسە دەخرێتە دۆخێکەوە کە دەستەکانی پیس بن، بەڵام رێگەی پێنادرێت کە دەستەکانی بشوات تاکو دڵەراوکێکەی کەم ببێتەوە. ئەم پرۆسەیە یارمەتیدەرە کە کەسەکە فێرببێت چۆن رووبەڕووی ترسەکانی ببێتەوە بەبێ پەنابردنە بەر هەڵسوکەوتی ناچاری.
کارایی: ERP توێژینەوەکان دەریانخستووە کە ERP دەتوانێت لە 60-80%ی حاڵەتەکاندا نیشانەکانی OCD بە شێوەیەکی بەرچاو کەم بکاتەوە. سەرەڕای ئەوەی ئەم شێوازی چارەسەرییە دەتوانێت سەرەتا دژوار بێت، بەڵام بەردەوامی لەسەر ئەم تەکنیکە زۆربەی کات ئەنجامی زۆر باش بەدەست دەھێنێت.
- CBTچارەسەری مەعریفی رەفتاری: CBT بریتییە لە گۆڕینی شێوازی بیرکردنەوە، و رەفتارەکانی ،یارمەتی کەسەکە دەدات تا بیرکردنەوە نەرێنییەکانی وەک “ئەگەر دەستم نەشۆم، نەخۆش دەکەوم” بگۆڕێت بە بیرکردنەوەیەی ئەرێنی. هەفتێک جارێک دەبێت چارەسەرکەر نەخۆشەکە ببینێت.
٣. چارەسەری تێکەڵ
زۆربەی کات، تێکەڵکردنی چارەسەری دەرمانی و دەروونی ئەنجامی باشتر بەدەست دەھێنێت وەک لە چارەسەری تاکەکەسی. بۆ نموونە، دەرمانەکان دەتوانن دڵەراوکێ کەم بکەنەوە، کە ئەمەش یارمەتیدەرە کە کەسەکە بتوانێت باشتر بەشداری لە جلسەکانی ERP بکات.
چارەسەرەکانی دیکە بریتییە لە:
- خەو و خۆراک: خەوی باش و خۆراکی تەندروست دەتوانن کاریگەری ئەرێنی لەسەر کەمکردنەوەی نیشانەکانی OCD هەبێت. کەمبوونەوەی کافایین و خواردنی خۆراکی دەوڵەمەند بە ماددەی خۆراکی دەتوانێت یارمەتیدەر بێت.
- گۆڕینی شێوازی ژیان
- وەرزش: وەرزشکردن بە شێوەیەکی بەردەوام، وەک یۆگا یان پیاسەکردن، دەتوانێت دڵەراوکێ و فشار کەم بکاتەوە.
- کەمکردنەوەی فشار و ئسترێس: ئسترێس و فشار وا لە کەسەکە دەکات نەخۆشییەکە سەرهەڵبداتەوە کە واتە بۆ چارەسەرکردنی ئسترێس تەکنیکەکانی وەک مێدیتەیشن و هەناسەی قووڵ هەڵکێشان دەتوانن یارمەتیدەر بن لە کۆنترۆڵکردنی دڵەراوکێ.
- گرووپی پشتگیری( چارەسەری گرووپ)
بەشداریکردن لە گرووپەکانی پشتگیری(چارەسەری گرووپ)، کە کەسانی تووشبوو بە OCD تێیدا بەشدارن، دەتوانێت هەستێکی ئەرێنی ببەخشێت کە کەسەکە تەنها نییە لەم جۆرە ئەزموونەدا. ئەم گرووپانە دەتوانن بە ئۆنلاین بەشداری بکەن.
3. چارەسەری خێزانی
نەخۆشی وەسوەسەیی ناچاری(OCD)، تەنیا کاریگەری لەسەر کەسەکە خۆی ناکات، بەڵکو کاریگەری لەسەر کەسانی دەوروبەریشی هەیە. چارەسەری خێزانی دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ فێرکردنی خێزانەکە کە چۆن پشتگیری کەسە تووشبووەکە بکەن بە شێوەیەکی دروست، بەبێ ئەوەی هەڵسوکەوتی ناچارییەکانی کەسەکە بەهێزتر بکەن.
٤. هاندانی مێشک (Deep Brain Stimulation – DBS):
دەمارەکان و چارەسەری پێشکەوتوولە حاڵەتەکانی زۆر توند کە چارەسەری دەرمانی و دەروونیی ئەنجامیان نەبووە، رێگەی دیکە وەک هاندانی مێشک (Deep Brain Stimulation – DBS) یان نەشتەرگەری مێشک بەکاردەھێنرێت. ئەم رێگایانە کەمتر باون و تەنها لە حاڵەتە زۆر دژوارەکاندا بەکاردەھێنرێن.
چۆن کەسەکە دەتوانێت دەستپێک بکات بۆ چارەسەرکرنی نەخۆشی وەسوەسەیی ناچاری(OCD)؟
- دەستنیشانکردنی نەخۆشی: گرنگە کە کەسەکە سەردانی پزیشکێکی دەروونیی یان پسپۆڕی دەروونیی بکات بۆ دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە.
- پلاندانانی چارەسەر: لەگەڵ پزیشک یان چارەسەری دەروونی، پلانێکی چارەسەری کەسی دروست دەکرێت کە لەوانەیە دەرمان، ERP، یان هەردووکیان لە ئەستۆ بگرێت.
- بەردەوامی: سەرکەوتن لە چارەسەرکردنی OCD پێویستی بە کات و هەوڵە. گرنگە کە کەسەکە بەردەوام بێت و لەگەڵ پزیشکەکەی بەردەوام لە پەیوەندیدا بێت.
لە کۆتاییدا
نەخۆشی وەسوەیی ناچاری دەتوانێت چالاکی ژیانی رۆژانەی کەسەکە قورس بکات، زۆر گرنگە لە نەخۆشەکە تێبگەین، پێی نەڵێین خەتای خۆیە، وازی لێبێنە، ئیمانت زەعیفە، چونکە ئەگەر بیتوانیایێت وازی لێبێنێت باسی نەئەکرد. بۆیە قسە وتن پێیان دەبێتە هۆی زیاتر بوون و خراپتربوونی نیشانەکان.لەگەڵ چارەسەری گونجاو، زۆربەی توشبووەکان دەتوانن نیشانەکانی کۆنترۆڵ بکەن و ژیانێکی تەندروست و بەرهەمدار بژین. تێکەڵکردنی چارەسەری دەرمانی، دەروونی بەتایبەتی (ERP)، و گۆڕینی شێوازی ژیان دەتوانێت ئەنجامی زۆر باش بەدەست بهێنێت. گرنگە کە کەسەکە پشتگیری کەسانی دەوروبەری و پسپۆڕان وەربگرێت بۆ ئەوەی بتوانێت بە سەرکەوتوویی رووبەڕووی ئەم نەخۆشییە ببێتەوە.
