فۆبیا (ترس) و سەمەرەترین جۆرەکانی
فۆبیا یان ترس، حاڵەتێکی دەروونییە کە مرۆڤەکان توشی دەبن و دەبێتە هۆی دروستبوونی ترسێکی زۆر و نائاسایی لە بەرانبەر شتێک یان دۆخێکی دیاریکراو. یان زیادە ڕۆیی کردن لە ترسێکی نالۆژیکی لە هەندێک شت و هەندێک بارودۆخ. ئەم ترسە زۆرجار لە ئاستێکی ئاساییدا نییە و دەکرێت ببێتە هۆی ئەوەی کە کەسەکە نەتوانێت بە شێوازێکی ئاسایی ژیانی ڕۆژانەی بەڕێوە ببات. فۆبیا دەکرێت لە شتە سادەکانەوە وەک ترس لە ئاژەڵێک یان شوێنێکی دیاریکراو، تا دۆخە کۆمەڵایەتییەکان یان شتە ئاڵۆزەکان بگرێتەوە. لەم بابەتەدا باس لە فۆبیا، هۆکارناسیی، جۆرە سەرەکییەکانی، و چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵیدا دەکەین.
فۆبیا چییە؟
فۆبیا واتە ترسێکی زۆر و نالۆژیکی لە شتێک یان دۆخێک کە زۆربەی کات ئەم ترسە لە ڕاستیدا مەترسییەکی ڕاستەقینەی نییە. کەسێک کە توشی فۆبیا دەبێت، هەست بە نیگەرانییەکی قووڵ دەکات کاتێک ڕووبەڕووی ئەو شتە یان دۆخەدا دەبێت کە ترسەکەی لێیە. بۆ نموونە، کەسێک لە باڵندە دەترسێت، دەکرێت کاتێک کەرگەیەک دەبینێت، تووشی دڵەڕاوکەییەکیی زۆر ببێت یان هەست بە ترس و نیگەرانییەکی زۆر بکات، ساڵانە دەیان هەزار کەس بە هۆی ترس لە دەرزی، نایانەوێت پشکنی ی خوێنیان بۆ ئەنجام بدرێت. بە گشتی ترسەکان جۆراوجۆرن، لەوانەیە لە ئاژەڵ بێت یان ڕووداوی سروشتی، لە خوێن و بڕین یان دەنگی بەرز …هتد. فۆبیا جیاوازە لە ترسی ئاسایی، چونکە ترسی ئاسایی زۆربەی کات کاتییە و کەمتر کاریگەری لەسەر ژیانی کەسەکە دەکات، بەڵام فۆبیا دەکرێت ببێتە هۆی کەمکردنەوەی کوالیتی ژیان.
هۆکارناسیی فۆبیا
هۆکارەکانی فۆبیا جیاوازن و دەکرێت لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی دیکە جیاواز بێت. هەندێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی فۆبیا بریتین لە:
- تێکەڵاوبوونی جیناتی: هەندێک کەس بەهۆی بوونی مێژوویەکی خێزانی لە نیگەرانی یان فوبیا، زیاتر ئامادەن بۆ تووشبوون بەم جۆرە ترسە.
- ئەزموونەکانی منداڵی: ئەگەر کەسێک لە منداڵیدا تووشی دۆخێکی ناخۆش بووبێت، وەک ئەزموونی ترسناک لەگەڵ ئاژەڵێک یان شوێنێک، لەوانەیە ببێتە هۆی دروستبوونی فۆبیا.
- فێربوون لە کەسانی دیکە: کاتێک منداڵێک دەبینێت کە دایک و باوکی یان کەسێکی نزیک ترسی لە شتێک هەیە، دەکرێت ئەو ترسە فێربێت.
- فشارە دەروونییەکان: دۆخە سەختەکانی ژیان و ئسترێس، وەک کەمبوونی کەسێکی نزیک یان ئسترێسی کار، دەکرێت هۆکارێک بێت بۆ پەرەپێدانی فۆبیا.
- یکێک لە لێکدانەوە گرنگە نیۆرۆبایۆلۆژییەکان بۆ ترس لەبارەی ڕۆڵی ئامیگداڵایە. لە ڕاستیدا خودی بابەتی ڕوودانی ترس بەشێکی زۆری وەک جۆرێک لە بواری نیۆرۆبایۆلۆژی لە ناو مێشک و زەینی تاکەکاندا ڕوو دەدات، سەرەتا وروژێنەرێک لە ڕێگەی هەستەوەرەکانەوە هەست پێ دەکرێت و هەستەوەرەکان زانییارییەکان دەگوازرێنەوە بۆ مێشک، بەشێکی زۆر بەرپرسیارێتی ناسینەوە و پەرچدانەوەی مەترسییەکان لە لایەن ئامیگدالەوە ئەنجام دەدرێت. ئەو کەسانەی کێشەیان لە بەشی ئامیگدالی مێشکیاندا هەیە ناتوانن بە شێوەیەکی گونجاو پەرچدانەوەیان بۆ فاکتەرە هەڕەشەئامێزەکانیان هەبێت.
جۆرە سەرەکییەکانی فوبیا
فۆبیا چەندین جۆری جیاوازی هەیە، بەڵام بە گشتی دەکرێت بە سێ کۆمەڵەی سەرەکی دابەش بکرێن: فۆبیای دیاریکراو، فۆبیای کۆمەڵایەتی، و فۆبیای شوێنە کراوەکان (ئاگۆرافوبیا). لێرەدا باس لە سەمەرەترین جۆرەکانی فۆبیا دەکەین.
1. فۆبیای دیاریکراو(تایبەت)
فۆبیای دیاریکراو ترسێکی زۆرە لە شتێکی دیاریکراو یان دۆخێکی تایبەت. ئەمە یەکێکە لە باوترین جۆرەکانی فۆبیا. هەندێکجار پەرچدانەوەی زۆر ترسناکیان دەبێت، شتێک دەکەن یان بە جۆرێک هەڵدێن لەوانەیە زیانێکی تر بە خۆیان بگەیێنن. بڕێکیان لەوانەیە لە شوێن خۆیاندا وشک ببن و تەنیا هاوار بکەن و بڕێکیان وشک دەبن و دەلەرزن. هەندێک لە سەمەرەترین جۆرەکانی ئەم فوبیایە بریتیە لە:
- ترس لە بەرزایی (ئاکرۆفۆبیا): کەسەکە ترسێکی زۆری لە شوێنە بەرزەکان هەیە، وەک سەر کێوەکان یان لە سەرەوەی بینایەکی بەرز. دەکرێت هەست بە سەرگێژە یان ترسێکی زۆر بکات کاتێک لە شوێنێکی بەرزە.
- ترس لە مار (ئۆفیدیۆفۆبیا): یەکێکە لە باوترین فوبیاکان. کەسانی تووشبوو بەم جۆرە فوبیایە ترسێکی زۆریان لە مار هەیە، تەنانەت ئەگەر مارەکە زیانی نەبێت.
- ترس لە کەرگە (ئەراکنۆفۆبیا): ترس لە کەرگە زۆر باوە و لەوانەیە کەسەکە تووشی دڵەڕاوکێ ببێت کاتێک کەرگەیەکی بچووک دەبینێت.
- ترس لە فڕین (ئەرۆفۆبیا): کەسانی تووشبوو بەم جۆرە ترسێکی زۆریان لە سواربوونی فڕۆکە هەیە، کە دەکرێت بەهۆی ترس لە کەوتنەخوارەوە یان نەبوونی کۆنترۆڵ بێت.
- ترس لە سەگ (سینۆفۆبیا): ئەمەش جۆرێکی دیکەی فۆبیایە کە کەسەکە ترسێکی زۆری لە سەگ هەیە، تەنانەت سەگە ئەرامەکانیش.
جۆرەکانی تری فۆبیای دیاریکراو(تایبەت) دەتوانین ئاماژە بە:
- هۆمۆفۆبیا: ترس لە هاوڕەگەزخوازی
- ئەنیمۆفۆبیا: تۆقین لە با
- هایدرۆفۆبیا: ترس لە ئاو
- ئاسترافۆبیا: ترس لە هەورەگرمە و هەورەبروسکە
- لیلاپسۆفۆبیا: ترس لە بۆران و تەمومژ
2 . فۆبیای کۆمەڵ
فۆبیای کۆمەڵ پەیوەندی بە ترس لە دۆخە کۆمەڵایەتییەکانەوە هەیە. کەسەکە لەوە دەترسێت کە لە لایەن کەسانی دیکەوە سەیر بکرێت یان شرمسار بێت. زۆر جار لە کاتی بینینی خەڵکی بێگانەدا زۆر قورسە بۆیان قسە بکەن یان سەرنجیان بخەنەڕوو. لێیان تێکدەچێت چۆن قسە بکەن و دەلەرزن، بەردەوام دەترسن لەوەی بەرانبەرەکانیان هەڵە لەبارەیانەوە داوەری بکەن، هەست دەکەن کاتێک لەناو خەڵکدان بەردەوام سەرنج دەدرێن، هەست بە شەرمێکی زۆر دایاندەگرێت، دەترسن لەوەی رەتبکرێنەوە. منداڵەکان زیاتر لەم جۆرە ترسەدا وشک دەبن، دەوەستن، بێدەنگ دەبن، سەریان دادەخەن و قسە ناکەن. ئەم جۆرە فۆبیا کاریگەری زۆر لەسەر ژیانی کۆمەڵایەتی و پیشەیی کەسەکە دادەنێت. بۆ نموونە:
- کەسەکە ترسی قسەکردنی هەیە لە بەرانبەر خەڵکدا
- لە بەشداربوون لە کۆبوونەوە کۆمەڵایەتییەکان دەترسێت
- هەست بە نیگەرانی دەکات کاتێک لە شوێنێکی گشتییە وەک بازاڕ یان قاوەخانە
- بەردەوام بۆ ئەوەی ڕووبەڕووی کەسەکان نەبنەوە و قسە نەکەن، هەڵدێن و خۆیان دوورەپەرێز دەگرن
- بەردەوام گۆشەگیرن و بەو جۆرە خۆیان بە سەلامەتتر دەزانن
3 . فۆبیای شوێنە کراوەکان (ئاگۆرافوبیا)
ئاگۆرافۆبیا خۆی لە خۆیدا حاڵەتێکە لە ترس و دڵەڕاوکێ و توشی کەسانێک دەبێت، پێیان وایە دەکەونە ناو بارودۆخێک و شوێنێکەوە ناتوانن لێی قوتارییان ببێت. لەبەر ئەوە خۆدوورگرییەکی بەردەوامیان تێدای. ئەم جۆرە فۆبیا ترس لە شوێنە کراوەکان یان دۆخەکانە کە کەسەکە هەست دەکات ناتوانێت لێیان ڕزگاربێت یان کۆنترۆڵیان بکات. بۆ نموونە:
- ترس لە شوێنە قەرەباڵغەکان وەک بازاڕەکان یان شوێنە گشتییەکان.
- ترس لە سواربوونی میترۆ یان پاس.
- ترس لە مانەوە لە شوێنێک کە کەسەکە هەست بە گیرخواردن دەکات.
کاریگەرییەکانی فۆبیا:
فۆبیا دەکرێت کاریگەری زۆر لەسەر ژیانی کەسەکە هەبێت. بۆ نموونە:
- کەمبوونەوەی کوالیتی ژیان: کەسەکە لەوانەیە بەهۆی ترسەوە لە چالاکییە ئاساییەکان دووربکەوێتەوە.
- نیگەرانی و فشار: فۆبیا بە ئەگەری زۆرەوە دەبێتە هۆی هەستکردن بە نیگەرانییەکی بەردەوام.
- کێشە لە پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان: بەتایبەتی لە فۆبیای کۆمەڵایەتی، کەسەکە لەوانەیە خۆی لە خەڵک دووربخاتەوە.
- کێشەی تەندروستی: ترسی بەردەوام دەکرێت ببێتە هۆی کێشەی وەک خەو ، سەرئێشە، یان کێشەی دڵ.
چۆن بەرەنگاری فۆبیا ببینەوە؟
فۆبیا دەکرێت چارەسەر بکرێت یان کەم بکرێتەوە. هەندێک لە سەرەکییترین ڕێگاکانی بەرەنگاربوونەوەی فۆبیا بریتیە لە:
- چاره‌سەری دەروونی: یەکێک لە باشترین رێگاکان بۆ چارەسەرکردنی فۆبیا، بەکارهێنانی چارەسەری دەروونییە، وەک چارەسەری (CBT) :
لەم چارەسەرییەدا، کەسەکە فێردەکرێت چۆن ترسەکەی کۆنترۆڵ بکات و بیرکردنەوەی نەرێنی بگۆڕدرێت.
- رێگای ڕووبەڕووبوونەوە: ئەم رێگایە بریتییە لە ڕووبەڕووبوونەوەی ترس بە شێوازێکی کەم کەم. بۆ نموونە، ئەگەر کەسێک ترسی لە کەرگە هەیە، دەکرێت سەرەتا وێنەی کەرگە ببینێت، پاشان کەرگەیەکی مردوو، و دواتر کەرگەیەکی زیندوو لە دوورەوە.
- دەرمان: لە هەندێک حاڵەتدا، دەرمانەکان کە پزیشکی دەروونی دەینووسێت دەکرێت یارمەتیدەر بن بۆ کەمکردنەوەی نیگەرانی و دڵەڕاوکێ
- تەکنیکەکانی ئارامبوونەوە: وەک هەناسەدان بە هێواشی، یۆگا، یان مێدیتەیشن دەکرێت یارمەتیدەر بن بۆ کەمکردنەوەی دڵەڕاوکێ لە کاتەکانی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ شت یان دۆخە ترسناکەکان
- پشتیوانی خێزان و هاوڕێیان: قسەکردن لەگەڵ کەسانی نزیک دەکرێت یارمەتیدەر بێت بۆ هەستکردن بە ئاسوودەیی و کەمکردنەوەی هەستکردن بە تەنیایی.
چۆن ڕووبەڕووی فۆبیا ببینەوە لە ژیانی ڕۆژانەدا؟
کەسانی تووشبوو بە فۆبیا دەکرێت چەند هەنگاوێکی سادە هەڵبژێرن بۆ باشترکردنی بارودۆخەکەیان:
- زانیاری وەرگرتن: هۆشیاربوونەوە دەربارەی فۆبیا و هۆکارەکانی دەکرێت یارمەتیدەر بێت بۆ کەمکردنەوەی ترس. کاتێک کەسەکە تێدەگات کە ترسەکەی لۆژیکی نییە، ئاسانتر دەتوانێت ترسەکەی کۆنترۆڵ بکات.
- پلاندانان: ئەگەر کەسەکە دەزانێت کە دەچێتە شوێنێک کە دەکرێت ترسەکەی سەرهەڵبدات، پێشتر خۆی ئامادە بکات، وەک وەرگرتنی کەسێکی نزیک لەگەڵ خۆی یان بەکارهێنانی تەکنیکەکانی ئارامبوونەوە.
- خۆدزینەوە لە شرمساری: گرنگە کە کەسەکە ئەوە بزانێت کە فۆبیا شتێکی ئاساییە و زۆر کەس تووشی دەبن. وەرگرتنی یارمەتی هیچ شەرمێکی تێدا نییە.
فۆبیا لە کۆمەڵگەی کوردیدا
لە کۆمەڵگەی کوردیدا، فۆبیا دەکرێت بە شێوازێکی جیاواز سەرهەڵبدات بەهۆی کلتوور و شێوازی ژیانەوە. بۆ نموونە، کەسانێک کە لە ناوچەی گوندەکاندا دەژین، لەوانەیە زیاتر ترسیان لە ئاژەڵەکان وەک مار یان کەرگە هەبێت بەهۆی سەرنجەکانی کەسانی گەورە یان ئەزموونەکانی منداڵی. لە هەمان کاتدا، لە شارە گەورەکان، فۆبیای کۆمەڵایەتی یان ترس لە شوێنە قەرەباڵغەکان زیاتر باوە بەهۆی شێوازی ژیانی پڕ لە فشار و ئسترێس
بە گشتی، لە کۆمەڵگەی کوردیدا، کەم کەس هەوڵ دەدەن یارمەتی دەروونی وەربگرن بۆ فۆبیا، چوونکە پێیان وایە ئەمە شتێکی شەرمەزارکەرە. بەڵام گرنگە کە کۆمەڵگە بزانێت کە فۆبیا نەخۆشییەکی دەروونییە و دەکرێت چارەسەر بکرێت وەک هەر نەخۆشییەکی دیکە.
چارەسەری فۆبیا لە ناوچە کوردییەکان
لە ناوچە کوردییەکاندا، دەستڕاگەیشتن بە چارەسەری دەروونی لەوانەیە سەخت بێت بەهۆی کەمی پسپۆڕانی دەروونناسی و کەمبوونی هۆشیارییەوە. بەڵام هەندێک رێگا هەیە کە کەسانی تووشبوو دەتوانن سوودی لێ ببینن:
پەیوەندی لەگەڵ پسپۆڕان: ئەگەر دەستڕاگەیشتن بە دەرمان یان دەروونناس هەبێت، ئەمە باشترین هەنگاوە بۆ چارەسەرکردنی فۆبیا
پشتیوانی کۆمەڵایەتی: قسەکردن لەگەڵ خێزان یان هاوڕێیان دەکرێت یارمەتیدەر بێت بۆ کەمکردنەوەی ئسترێس و دڵەڕاوکێ
بەکارهێنانی سەرچاوە سەرهێڵەکان: لە ئێستادا، زۆر سەرچاوەی زانیاری سەرهێڵ هەن کە دەتوانن یارمەتی کەسانی تووشبوو بدەن بۆ فێربوونی تەکنیکەکانی کۆنترۆڵکردنی ترس.
