تەندروستی دەروونی و ئایدز:
ئایا نەخۆشی ئایدز کاریگەری لە سەر تەندرووستی دەروونی دادەنێت؟
ئایدز (HIV/AIDS) نەخۆشییەکە کە بەهۆی ڤایرۆسی کەمکردنەوەی بەرگری مرۆڤ (HIV) دروست دەبێت و کاریگەری لەسەر سیستەمی بەرگری جەستە دەکات، جەستەی مرۆڤ لاواز دەبێت لە بەرامبەر نەخۆشییەکانی دیکە. ئەم نەخۆشییە، نەخۆشییەکی ڤایرۆسییە و بە زۆر ڕێگادا دەگوازرێتەوە و لە زۆربەی وەڵاتەکاندا هەیە. لەبەر ئەوە پێویستە زانیاریمان هەبێت لە بارەی ئەم نخۆشییە.
ڤایرۆسی کەمی بەرگری مرۆڤ،ئەم ڤایرۆسە سیستەمی بەرگری لەش دەکاتە ئامانج و خرۆکە سپییەکان خوێن لە ناو دەبات، لە سەرتای توشبووندا، ڤایرۆسەکە وردە وردە بەرەو پێش دەڕوات تا بەو ئاستە دەگات کە دەبێتە ئەیدزو بەرگری لەشی مرۆڤەکە بە تەواوی پووچەڵ دەبێت و دەبێتە هۆی توشبوونی زۆربەی نەخۆشییەکانی دیکە.
کاتێک ئەم ڤایرۆسە دەچێتە ناو خوێنی کەسەکەدا لە سەرەتاوە هیچ نیشانەیەک دەرناکەوێت و ئەم کاتە کاتێکی مەترسیدارە بۆ بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەکە. دوای ماوەیەک هەندێک نەخۆشی وەکوو هەڵامەت یان قوڕگ ئێشە و ئانفۆڵانزا لە توشبووەکەدا دەردەکەوێت.هەر کەسێک گۆمانی هەبوو کە توشی ئەم نەخۆشییە بووە باشترین ڕێگا ئەوەی کە دەست بکا بە پشکنین و دوو دڵ نەبین بۆ ئەوەی کە پشکنین ئەنجام بدەین بۆ ئەوەی کە بە زووتری کات چاودێری و دەرمان بۆ توشبووەکە بکرێت.
چۆن HIV کاریگەری لەسەر ژیانی دەروونی نەخۆشەکان دەکات؟
ئەوەی کە کەمتر قسەی لەسەر دەکرێت، کاریگەری ئەم نەخۆشییەیە لەسەر تەندروستی دەروونی کەسە تووشبووەکانە. کاتێک کەسێک دەزانێت کە تووشی HIV بووە، دەکرێت تووشی شۆک، ترس، خەمۆکی، یان تەنانەت هەستکردن بە شەرم ببێت. لەم بابەتەدا، بە شێوازێکی سادە، سەبارەت بە کاریگەرییە دەروونییەکانی ئەیدز، هۆکارەکانی، و چۆنێتی مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم دۆخە قسە دەکەین. هەروەها، رێگاکانی پشتگیری کۆمەڵایەتی و پێشکەوتنەکانی پزیشکی کە دەتوانن هیوایەکی نوێ بە نەخۆشەکان بدەن، دەخەینەڕوو.
١. کاریگەری HIV/AIDS لەسەر تەندروستی دەروونی
کاتێک کەسێک تووشی HIV دەبێت، زۆرجار هەست بە شۆکێکی گەورەی دەروونی دەکات. ئەم شۆکە دەتوانێت ببێتە هۆی دروستبوونی هەستی ترس، خەم، و دڵەڕاوکێ. زانیارییەکان دەریانخستووە، زۆربەی کەسانی تووشبوو بە HIV لە سەرەتای نەخۆشییەکەدا تووشی کێشەی دەروونی دەبن.
هەندێک لە نیشانە باوەکان:
خەمۆکی: نەخۆشەکان هەست بە بێهیوایی، کەمبوونەوەی وزە، یان کەمبوونەوەی ئارەزووی بەشداریکردن لە چالاکییەکانی ژیانی ڕۆژانە دەکەن. هۆکاری دروستبوونی ئەم نیشانانە ئەوەیە کە HIV وەکوو نەخۆشییەکی درێژخایەن دەبینرێت کە چارەسەری تەواوی نییە.
دڵەڕاوکێ: ترس لە گواستنەوەی ڤایرۆسەکە بۆ کەسانی تر، یان ترس لە دەرئەنجامەکانی نەخۆشییەکە، دەتوانێت فشارێکی زۆری دەروونی دروست بکات.
هەستکردن بە شەرم یان تاوانباری و گۆناە: بە گشتی لە کۆمەڵگەدا، HIV/AIDS وەکوو نەخۆشییەکی “ناشرین” یان “تابوو” دەبینرێت، کە ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی نەخۆشەکان هەست بە کەمبوونەوەی بەهای خۆیان بکەن یان خۆیان بە تاوانبار بزانن.
تەنیایی: زۆر کەس بەهۆی ترس لە دڕکی کۆمەڵایەتی، خۆیان لە خێزان و هاوڕێکانیان دووردەخەنەوە، کە ئەمەش هەست بە تەنیایی زیاتر دەکات.
٢. هۆکارەکانی کێشە دەروونییەکان
کاریگەرییە دەروونییەکانی HIV/AIDS تەنها بەهۆی نەخۆشییەکە نییە، بەڵکوو ژینگە و کۆمەڵگە رۆڵێکی گەورەیان هەیە.
هەندێک لە هۆکارە سەرەکییەکان ئەمانەن:
دڕکی کۆمەڵایەتی: بە گشتی کۆمەڵگەدا، کەسانی تووشبوو بە HIV توشی جیاوازی و دڕکی کۆمەڵایەتی دەبن. بۆ نموونە، دەکرێت کەسانی دیکە لە ترسی گواستنەوەی نەخۆشییەکە دووربکەونەوە لە نەخۆشەکان، تەنانەت ئەگەر ئەو کەسە لەژێر چارەسەری پزیشکیدا بێت و مەترسی گواستنەوەی نەبێت.
ترس لە ئاشکرابوون: زۆر کەس لە ترسی ئەوەی کە کەسانی تر بزانن تووشی HIV بوون، دۆخی نەخۆشییەکەیان لە خێزان و هاوڕێکانیان دەشارنەوە. ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و هەستکردن بە تەنیایی زیاتر دەکات.
گۆڕانی شێوازی ژیان: چارەسەری HIV پێویستی بە بەکارهێنانی دەرمانی درێژخایەن هەیە، کە دەتوانێت کاریگەری لەسەر ژیانی ڕۆژانە، پیشە، و پەیوەندییە کەسییەکان بکات. بۆ نموونە، هەندێک کەس دەبێت کاتێکی زۆر بۆ سەردانی نەخۆشخانەکان و پشکنینەکان تەرخان بکەن.
نەبوونی زانیاری: لە زۆربەی شوێنەکاندا، نەبوونی زانیارییەکی گونجاو لە بارەیHIV/AIDS دەبێتە هۆی ترس و بێئاگایئ، کە ئەمەش فشار و سترێسە دەروونییەکان زیاتر دەکات.
٣. چۆن دەتوانین یارمەتی نەخۆشەکان بدەین؟
بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییە دەروونییەکانی HIV، چەند رێگایەک هەیە کە دەتوانین بەکاریان بهێنین:
چارەسەری دەروونی: سەردانی دەروونناس یان ڕاوێژکار دەتوانێت یارمەتی نەخۆشەکان بدات کە باشتر مامەڵە لەگەڵ هەستەکانیاندا بکەن. بۆ نموونە، شێوازی چارەسەریی Cognitive Behavioral Therapy (CBT) دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ کەمکردنەوەی خەمۆکی و دڵەڕاوکێ. ئەم چارەسەرییە یارمەتی نەخۆشکە دەدات کە بیرکردنەوە نەرێنییەکانیان بگۆڕن و رێگایەکی باشتر بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ دۆخەکەیان بدۆزنەوە.
پشتگیری کۆمەڵایەتی: گرووپەکانی پشتگیری، کەسانی تووشبوو بە HIV کۆدەکەنەوە دەتوانن شوێنێکی سەلامەت دروست بکەن بۆ بەشداریکردنی ئەزموونەکان. ئەم گرووپانە یارمەتی نەخۆشەکان دەدەن کە هەست بە تەنیایی نەکەن و بتوانن لەگەڵ کەسانی دیکەی کە لە دۆخێکی هاوشێوەدان، قسە بکەن.
ئاگادارکردنەوەی کۆمەڵگە: بەرزکردنەوەی ئاستی هۆشیاری کۆمەڵایەتی سەبارەت بە HIV/AIDS دەتوانێت دڕکی کۆمەڵایەتی کەم بکاتەوە. کاتێک خەڵک زیاتر سەبارەت بە نەخۆشییەکە بزانن، کەمتر لەگەڵ کەسانی تووشبوودا بە جیاوازی مامەڵە دەکەن. بۆ نموونە، پێویستە خەڵک بزانن کە توشبووکە کاتێک لەژێر چارەسەری پزیشکیدایە مەترسی گواستنەوەی نەخۆشییەکەیان کەم دەبێتەوە.
پشتگیری بنەماڵە: بنەماڵە دەتوانێت رۆڵێکی گرنگ ببینێت لە پێدانی هەستی سەلامەت و پشتگیری دەروونی بە نەخۆشەکان. بەرزکردنەوەی ئاستی ئاگاداری بنەماڵەکان سەبارەت بە HIV دەتوانێت یارمەتی نەخۆشەکان بدات کە زیاتر هەست بە قبووڵکردن بکەن.
٤. پێشکەوتنەکانی پزیشکی و هیوا
بەهۆی پێشکەوتنەکانی پزیشکی، کەسانی تووشبوو بە HIV دەتوانن ژیانێکی درێژ و تەندروست بژین، بە مەرجێک چارەسەری (ART) وەربگرن. ئەم چارەسەرە ئاستی ڤایرۆسەکە لە خوێندا کەم دەکاتەوە تا ئەو ئاستەی کە ناتوانرێت دەستنیشانی بکرێت (Undetectable viral load)، کە ئەمەش مەترسی گواستنەوەی نەخۆشییەکە بە کەسانی دیکە کەم دەکاتەوە. بەپێی زانیارییەکان ، ئەو کەسانە کە چارەسەری ART وەردەگرن دەتوانن ژیانێکی ئاسایی بژین و لە زۆربەی کاتەکاندا ژیانی درێژ و پڕ لە تەندروستییان هەبێت.
ئەم پێشکەوتنە پزیشکییە هیوایەکی گەورە بە نەخۆشەکان دەبەخشێت. بۆ نموونە، کەسێک کە زوو ڤایرۆسەکە لە خوێنیدا دەستنیشان دەکات و چارەسەری دەستپێدەکات، دەتوانێت بە شێوەیەکی ئاسایی کار بکات، ژیانی هاوسەرگیری پێکبهێنێت، و ژیانێکی پڕ لە چێژی هەبێت. هەروەها، دەرمانی PrEP (Pre-Exposure Prophylaxis) بۆ ئەو کەسانە کە لە مەترسی تووشبووندان دەتوانرێت بەکاربهێنرێت بۆ کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بە HIV.
٥. چیرۆکی کەسی و ئەزموونەکان
بۆ تێگەیشتنێکی باشتر لە کاریگەری HIV لەسەر تەندروستی دەروونی، دەتوانین سەیری چەند نموونەیەک بکەین (بە شێوەیەکی گشتی و بێ ناسنامە). بۆ نموونە، کەسێک کە تازە دەستنیشان کراوە کە تووشی HIV بووە، لە وانەیە لە سەرەتادا هەست بە ترس و بێهیوایی بکات.
بۆ نموونە ، کاتێک کەسێک دەزانێت تووشی HIV بووە، هەست دەکات کە “جهانەکەی وێران بووە”. بەڵام، دوای وەرگرتنی پشتگیری دەروونی و چارەسەری پزیشکی، ئەو کەسە دەتوانێت ژیانێکی ئاسایی بژیت و تەنانەت ببێتە سەرچاوەیەکی ئیلهام بۆ کەسانی دیکە.
ئەم چیرۆکانە نیشاندەدەن کە هەرچەندە دەستپێکی نەخۆشییەکە لەوانەیە قورس بێت، بەڵام بە پشتگیری گونجاو، کەسانی تووشبوو دەتوانن فشارو سترێسی دەروونییان کەم بکەنەوە و ژیانێکی پڕ لە مانا بژین.
٦. رۆڵی کۆمەڵگە و خێزان
کۆمەڵگە و خێزام رۆڵێکی گرنگیان هەیە لە پشتگیریکردنی کەسانی تووشبوو بە HIVبنەماڵەیەک کە بە رێز و تێگەیشتنەوە مامەڵە لەگەڵ نەخۆشەکە بکات، دەتوانێت هەستێکی گەورەی سەلامەتی و متمانە بەخۆ و خۆبەهایی بە نەخۆشەکە بدات. هەروەها، کۆمەڵگە دەتوانێت بە بڵاوکردنەوەی زانیارییەکان سەبارەت بە HIV، یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی ترس و بێئاگایی.
بۆ نموونە، رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان وەک UNAIDS و رێکخراوی تەندروستی جیهانی (WHO) کار بۆ ئاگادارکردنەوەی کۆمەڵگەکان دەکەن و هەوڵدەدەن کە دڕکی کۆمەڵایەتی کەم بکەنەوە. لە کۆمەڵگەی کوردیدا، کە کلتورێکی کۆمەڵایەتی و بنەماڵەیی بەهێزی هەیە، گرنگە کە بنەماڵەکان و کۆمەڵگەکان هەوڵ بدەن کە نەخۆشەکان وەکوو کەسانی ئاسایی ببینن و پشتگیرییان بکەن.
٧. رێگاکانی خۆپاراستن لە HIV
بۆ کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بە HIV، چەند رێگایەکی سادە هەیە کە هەموو کەسێک دەتوانێت جێبەجێیان بکات:
بەکارهێنانی کۆندۆم: کۆندۆم یەکێکە لە باشترین رێگاکان بۆ پاراستن لە گواستنەوەی HIV لە کاتی پەیوەندییە سێکسییەکان.
پشکنینی باو: پشکنینی خوێن بە شێوەیەکی بەردەوام دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە بە زووترین کات، کە ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی زووتر بە دوای چارەسەردا بڕوات و چارەسەر دەستپێدەکات.
بەکارهێنانی دەرمانی PrEP: ئەم دەرمانە بۆ کەسانێک بەکاردەهێنن کە لە مەترسی تووشبوونی ڤایرۆسەکەدا بێت، بۆ کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بە HIV
خۆپاراستن لە بەکارهێنانی سەرنجەکان: بەکارهێنانی سەرنجە پاکەکان و نە بەکارهێنانی سەرنجەکانی کەسانی دیکە دەتوانێت مەترسی گواستنەوەی HIV کەم بکاتەوە.
٨. هاندانی کۆمەڵگە
گرنگە کە هەوڵ بدەین کەسانی تووشبوو بە HIV وەکوو کەسانی ئاسایی ببینین و پشتگیرییان بکەین. دڕکی کۆمەڵایەتی و بێئاگایی دەتوانن زیانێکی گەورە بە نەخۆشەکان بگەیەنن، بەڵام بە ئاگادارکردنەوە و قبووڵکردن، دەتوانین ژینگەیەکی سەلامەت و پڕ لە هیوا بۆ نەخۆشەکان دروست بکەین. هەروەها، گرنگە کە هەموو کەسێک زیاتر سەبارەت بە HIV/AIDS بزانێت و رێگاکانی خۆپاراستن جێبەجێ بکات.
لە کۆتاییدا
HIV/AIDS نەخۆشییەکە کە نە تەنها جەستە، بەڵکو دەروونی کەسەکانیش دەگرێتە ئەستۆ. کاریگەرییە دەروونییەکانی ئەم نەخۆشییە دەتوانن قورس بن، بەڵام بە پشتگیری کۆمەڵایەتی، چارەسەری دەروونی، و پێشکەوتنەکانی پزیشکی، کەسانی تووشبوو دەتوانن ژیانێکی پڕ لە هیوا و تەندروستی بژین. زۆر گرنگە کۆمەڵگە هەوڵ بدات دڕکی کۆمەڵایەتی کەم بکاتەوە و کەسانی تووشبوو بە HIV وەکوو کەسانی ئاسایی ببینین. بە ئاگادارکردنەوە و پشتگیری، دەتوانین یارمەتی نەخۆشەکان بدەین کە فشارو سترێسی دەروونیی کەم بکەنەوە و ژیانێکی باشتر بژین.
